Γράφει η Νάσα Παταπίου

Σε εκτενή επιστολή της βασίλισσας της Κύπρου προς τον δόγη, η ίδια κάνει λόγο για αθέτηση και μη εκτέλεση αποφάσεων και εντολών της, εκ μέρους της βενετικής διοίκησης της Κύπρου

Ένα πολυτιμότατο κείμενο, το οποίο έμεινε αθησαύριστο περισσότερο από πέντε αιώνες, έρχεται σήμερα να φωτίσει διάπλατα με το περιεχόμενό του γεγονότα και πρόσωπα, τοπωνύμια και χωριά, συνήθειες της εποχής και γενικά εικόνες της πολύπαθης Κύπρου κατά τα τέλη του 15^ου αιώνα.

Πρόκειται για εκτενή επιστολή της ίδιας της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο προς τον δόγη, την οποία είχε απευθύνει μετά από μικρό χρονικό διάστημα αφότου είχε αναχωρήσει από την Κύπρο παραχωρώντας τη μεγαλόνησο στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Στην επιστολή της η βασίλισσα και θετή θυγατέρα του Αγίου Μάρκου, κατά τις βενετικές αρχές, διαμαρτύρεται έντονα για αθέτηση και μη εκτέλεση αποφάσεων και εντολών της, εκ μέρους της βενετικής διοίκησης της Κύπρου. Το ανέκδοτο και πολύτιμο αυτό κείμενο, όπως ήδη αναφέραμε, αποτελεί σημαντικότατη ιστορική πηγή, γιατί εκτός από τα στοιχεία που μας παρέχονται για πρόσωπα και γεγονότα, διασώζονται σ’ αυτό τοπωνύμια αυτής της ίδιας της πρωτεύουσας, της Λακατάμιας, του Δικώμου και άλλων χωριών ανεκτίμητης αναμφίβολα αξίας, όταν μάλιστα ανάγονται σε μια εποχή που καλύπτει περισσότερο από πέντε αιώνες, και απαντούν σε κείμενο το οποίο συνέταξε η βασίλισσα της Κύπρου, η Βενετή Αικατερίνη Κορνάρο.

Η ευαισθησία της Αικατερίνης προς τους υπηκόους της, τους συνεργάτες, τους ευνοούμενούς της, προς τις κυρίες των τιμών της Αυλής της αλλά και προς αυτούς ακόμη τους υπηρέτες της, υπήρξε ο λόγος για τον οποίο ο λαός της Κύπρου αποχαιρέτησε με θλίψη τη βασίλισσά του κι εκείνη αποχαιρετώντας τον ντύθηκε στα μαύρα, ενώ κατά τον Κύπριο χρονογράφο: «…και ούλην στράταν τα μμάτια της το κλάμαν δεν επαύσεν… Και ο λαός εποίκεν μέγαν κλάμαν».

Όπως τεκμηριώνεται κυρίως στο κείμενο της δεύτερης διαθήκης της Αικατερίνης, στην οποία καθιστούσε τον ιππότη αδελφό της Γεώργιο γενικό κληρονόμο και πληρεξούσιό της, όριζε όπως φροντίσει για τους συγγενείς, τους υπηρέτες αλλά, όπως συνήθιζαν τότε στις διαθήκες, να προσφέρει κάποια ποσά και για ελεημοσύνες. Γι’ αυτούς ακριβώς τους λόγους μόλις επέστρεψε στη Βενετία, το 1489, μετά ακριβώς από ένα χρόνο συνέταξε μία εκτενή επιστολή προς τον δόγη με έντονες διαμαρτυρίες για τις αθετήσεις του βενετικού κράτους, σε ό,τι αφορούσε τις εντολές και αποφάσεις της, κατά τη χρονική περίοδο της βασιλείας της στη μεγαλόνησο.

Η ανάγνωση του πολύτιμου αυτού κειμένου εντυπωσιάζει με τον τρόπο που η βασίλισσα δείχνει το ίδιο ενδιαφέρον τόσο για τους συνεργάτες της και τις κυρίες της Αυλής της, αλλά και αυτών των υπηρετών της. Για όλους έχει να πει ένα καλό λόγο. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι ότι αποκαλεί μία κυρία της Αυλής της φιλτάτη (carissima). Για τους υπηρέτες της θα σημειώσει ότι υπήρξαν πιστότατοι απέναντί της και θα τονίσει για άλλους συνεργάτες της ότι τα εισοδήματά τους είναι λίγα, και ότι έχουν άμεση ανάγκη τα ευεργετήματα τα οποία τους παραχώρησε.

Ευπειθέστατη θυγατέρα 

Η Αικατερίνη αποκαλεί τον εαυτό της προς τον δόγη ευπειθέστατη θυγατέρα και υπογραμμίζει ότι εξετέλεσε την επιθυμία της Γαληνότητάς του και εγκατέλειψε το βασίλειό της για χάρη της πατρίδας της. Παρόλα αυτά, αντιτάσσει πως ό,τι είχε παραχωρήσει στους ανθρώπους που για χρόνια την υπηρέτησαν, με την επιστροφή της στη Βενετία, όλα τούς έχουν αφαιρεθεί. Αίτημά της είναι η ικανοποίηση όλων αυτών των ανθρώπων, οι οποίοι είτε έλαβαν κάποιο ευεργέτημα, όπως φέουδα ή κτήματα ή περιβόλια, ή ακόμη χρήματα. Αναφέρεται επίσης και στους παροίκους που βρίσκονταν στην υπηρεσία της και τους είχε η ίδια απελευθερώσει από τη στυγνή δουλεία. Όλοι αυτοί, γράφει η βασίλισσα, όσοι την ακολούθησαν στο Άσολο θα επαναπατριστούν ευχαριστημένοι. Στη συνέχεια απαριθμεί συνολικά εννέα πρόσωπα στα οποία είχε παραχωρήσει ευεργετήματα τα οποία, δυστυχώς, με την αναχώρησή της από την Κύπρο έπαψαν να ισχύουν ή δεν πραγματοποιήθηκαν.

 Η Έλενα της Αυλής

O Φίλιππος Mistachiel, στενός συνεργάτης του Φράγκου βασιλιά της Κύπρου Ιακώβου Β΄ του Νόθου, καταγόταν από οικογένεια που μαρτυρείται στην Κύπρο από τον 14^ο αιώνα. Ο βασιλιάς τού είχε παραχωρήσει δύο χωριά, τα Κελλιά της Λάρνακας και τη Χάρτζια, στο διαμέρισμα της Κερύνειας. Το 1469 είχε σταλεί εκ μέρους του βασιλιά στη Βενετία για να ζητήσει το χέρι της Αικατερίνης Κορνάρο. Εκεί, στη Βενετία, όταν έγινε ο γάμος της Αικατερίνης με τον Ιάκωβο δι’ αντιπροσώπου, ο Φίλιππος Mistachiel εκπροσώπησε τον βασιλιά. Όταν επέστρεψε στην Κύπρο το επόμενο έτος τον πρόλαβε ο θάνατος. Παρεμπιπτόντως ας αναφερθεί ότι και η μητέρα του Ευγένιου Συγκλητικού, πρώτου κόμη Rochas, Μαργαρίτα Mistachiel, καταγόταν από την ίδια οικογένεια. To 1550 οι βενετικές αρχές είχαν ασχοληθεί με τη διεκδίκηση του χωριού Κρίδια (Κρίθκια) της Καρπασίας εκ μέρους του Salvator Mistachiel, ενός μέλους της ίδιας οικογένειας.

Η Αικατερίνη Κορνάρο αναφέρεται στην περίπτωση του Φιλίππου Mistachiel για να σημειώσει ότι ο αιφνίδιος θάνατός  του άφησε ορφανή και απροστάτευτη την πολυμελή οικογένειά του. Επίσης αναφέρει ότι πέθανε πάμπτωχος (poverissimo). Για τους παραπάνω λόγους και για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει ο Φίλιππος Mistachiel στον βασιλιά, προσελήφθη προς ενίσχυση και στήριξη η θυγατέρα του Έλενα στην Αυλή της βασίλισσας. Ταυτόχρονα με την πρόσληψή της υποσχέθηκαν ότι με τον γάμο της θα της παραχωρούνταν διακόσια δουκάτα εισόδημα, ώστε με τα παιδιά της να ζει άνετα. Όμως παρόλο που πέρασαν δεκαέξι χρόνια, σημειώνει η βασίλισσα, το ετήσιο εισόδημα το οποίο υποσχεθήκαμε στην Έλενα Mistachiel και στους κληρονόμους της, των διακοσίων δουκάτων, δεν της παραχωρήθηκε ποτέ. Και προσθέτει στην επιστολή της ότι ήρθε η ώρα να φανεί η ξεχωριστή μεγαλοσύνη του δόγη με την παραχώρηση των διακοσίων δουκάτων ετησίως στην Έλενα Mistachiel. Mε αυτή σας την πράξη, γράφει απευθυνόμενη στον δόγη η βασίλισσα, θα αποκατασταθεί η δικαιοσύνη και θ’ απαλλάξετε από τις ταλαιπωρίες την οικογένεια Mistachiel και θα έχετε την αγάπη και την ευγνωμοσύνη των ανθρώπων αυτών.

Στη διαθήκη του ο βασιλιάς Ιάκωβος Β΄ το έτος 1573, λίγο πριν πεθάνει, μεταξύ άλλων αναφερόταν στα νόθα παιδιά του και με ποιες ερωμένες του τα είχε κάνει. Τον νόθο υιό του Ιωάννη, τον απέκτησε, όπως σημειώνεται στη διαθήκη, με την ερωμένη του Έλενα ενώ στη συνέχεια γίνεται μνεία στην ερωμένη του Finetta, που ήταν έγκυος. Γνωρίζουμε ότι η Finetta ήταν και αυτή στην Αυλή της Αικατερίνης Κορνάρο και αργότερα είχε παντρευτεί τον Φίλιππο Flatro. Ας σημειωθεί ότι η βασίλισσα είχε προικοδοτήσει τη Finetta όταν είχε παντρευτεί. Αργότερα, όπως πληροφορούμαστε από βενετική πηγή, ο Φίλιππος Flatro, σύζυγος της Finetta, διεκδικούσε γι’ αυτόν και για τους απογόνους του τη χρηματική παραχώρηση που λάμβανε η γυναίκα του από τη βασίλισσα. Τα στοιχεία αυτά εύλογα γεννούν υποψίες ότι πολύ πιθανόν η ερωμένη του βασιλιά Έλενα, με την οποία απέκτησε τον νόθο γιο του Ιωάννη, θα μπορούσε να ταυτιστεί με τη δέσποινα επί των τιμών της Αυλής της βασίλισσας, Έλενα Mistachiel!

Παρόμοια γενναιοδωρία της βασίλισσας προς τις κυρίες της Αυλής της παρατηρείται και στο πρόσωπο της δέσποινας επί των τιμών Βενετής Λουκρητίας Zeno. Σύμφωνα με έγγραφο, το οποίο είχε συνταχθεί στο Άσολο, με ημερομηνία 7 Φεβρουαρίου 1493, η βασίλισσα παραχωρούσε στη Λουκρητία  Zeno ποσό τριών χιλιάδων χρυσών δουκάτων, το οποίο θα καταβαλλόταν σε έξι ετήσιες πληρωμές, επί του μεριδίου των διαπυλίων της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου, που η ίδια είχε αποταμιεύσει. Σε σχετική πηγή του 1502 τεκμηριώνεται ότι μέρος από τους δασμούς των διαπυλίων της Λευκωσίας, είχαν χρησιμοποιηθεί για το ετήσιο εισόδημα της Αικατερίνης Κορνάρο. H Λουκρητία υπήρξε θυγατέρα του ιππότη Catharino Zeno, η οποία είχε συνοδεύσει τη μητέρα της Αικατερίνης, Φιορέντζα, στην Κύπρο και έκτοτε είχε μείνει στην προσωπική υπηρεσία της βασίλισσας, τόσο στην Αυλή της Κύπρου όσο και στη Βενετία και στο Άσολο.

Ένα δεύτερο σημείο από την επιστολή της Αικατερίνης αφορούσε παραχωρήσεις που είχε κάνει σε κάποιους υπηρέτες της, σχετικά με μικρής έκτασης ακαλλιέργητα χωράφια. Τα κτήματα αυτά τους τα είχε παραχωρήσει με επίσημα έγγραφα υπογεγραμμένα από την ίδια, γι’ αυτό παρακαλούσε τον δόγη να αναγνωρίσει τις παραχωρήσεις αυτές.

Στην υπηρεσία της βασίλισσας βρίσκονταν, όπως σημειώνεται στην ίδια επιστολή, μερικοί άνδρες και μερικές γυναίκες, οι οποίοι είχαν και στο παρελθόν υπηρετήσει και τον βασιλιά Ιάκωβο, τον σύζυγό της. Πρόκειται προφανώς για παροίκους που μάλλον την ακολούθησαν για υπηρεσία στη Βενετία. Η παράκληση της Αικατερίνης προς τον δόγη, είναι όπως για λόγους τιμής και σεβασμού προς την ίδια  εγκρίνει τις απελευθερώσεις των ανθρώπων αυτών, που η ίδια είχε αποφασίσει. Τότε θα αισθανόταν πλήρως ικανοποιημένη εάν επικύρωνε τις απελευθερώσεις αυτές, όπως είχε πράξει και στο παρελθόν. Επίσης, εξηγούσε ότι οι άνθρωποι αυτοί επειδή είχαν ζήσει μακριά από τα χωριά τους δεν θα ήταν χρήσιμοι να προσφέρουν αγροτικές ή γεωργικές εργασίες, αλλά ούτε μπορούσαν να επιστρέψουν στην Κύπρο, χωρίς να λάβουν τα σχετικά έγγραφα απελευθέρωσης. Εάν όμως αποκτούσαν την ελευθερία τους, ευχαρίστως θα επέστρεφαν αμέσως στην πατρίδα τους.

Η ευαισθησία και η γενναιοδωρία της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο δεν απαντά μόνο στους βιογράφους της, αλλά τεκμηριώνεται με τις παραχωρήσεις, τις απελευθερώσεις, τα ευεργετήματα και τις δωρεές προς τους υπηκόους της. Όλα τα πιο πάνω μαρτυρούνται στις πηγές και στη συγκεκριμένη επιστολή, στην οποία αναφερθήκαμε και σχολιάσαμε, που είχε απευθύνει η ίδια η βασίλισσα στον δόγη…

ΛΕΖΑΝΤΑ: Πορτρέτο της Αικατερίνης Κορνάρο.