Γράφει η Νάσα Παταπίου

Η προσφορά μουφλεττίων σε ένα σεΐχη της Αιγύπτου εκ μέρους του βασιλιά Ιανού, διέσωσε στο χρονικό του Λεοντίου Μαχαιρά την πολύτιμη αυτή λέξη για το συγκεκριμένο είδος ψωμιού

Στο πολυτιμότατο κείμενο του χρονικού του Λεοντίου Μαχαιρά, στο κατ' εξοχήν αυτό μνημείο της κυπριακής διαλέκτου του 15ου αιώνα, έχει διασωθεί μεταξύ άλλων και μία σπανιότατη λέξη που αφορά το ψωμί αρίστης ποιότητας, ή πολυτελείας, όπως συνηθίζεται να αποκαλείται στον ελλαδικό τουλάχιστον χώρο. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και η όλη διήγηση του χρονικογράφου στην οποία απαντά η εν λόγω σπάνια λέξη μία και μοναδική φορά, η αναφερόμενη στο είδος αυτό του ψωμιού, το οποίο αναμφισβήτητα αποτελούσε στη συγκεκριμένη εποχή ένα είδος ψωμιού αρίστης ποιότητος. Την ίδια λέξη θα τη συναντήσουμε με την ίδια έννοια σχεδόν μετά από έναν αιώνα, σε βενετικό έγγραφο χρονολογημένο στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα. Τα ιστορικά στοιχεία τα οποία συνδέονται με τη συγκεκριμένη λέξη και το είδος αυτού του ψωμιού, τόσο στο χρονικό του Λεοντίου Μαχαιρά όσο και στο βενετικό έγγραφο, παρουσιάζουν όχι μόνο ιδιαίτερο ενδιαφέρον αλλά, κατά την άποψή μας, και αρκετή γοητεία.

Ποια ήταν όμως αυτή η σπανιότατη λέξη; Πρόκειται για τη λέξη μουφλεττία την οποία αναφέρει ο Λεόντιος Μαχαιράς όταν διηγείται τα γεγονότα της εισβολής των Μαμελούκων το 1426 στην Κύπρο. Το έτος αυτό στη γνωστή μάχη της Χοιροκοιτίας ηττήθηκε ο φραγκικός βασιλικός στρατός και ο βασιλιάς Ιανός σύρθηκε στην αιχμαλωσία και η Κύπρος έκτοτε κατέστη φόρου υποτελής στον Μαμελούκο σουλτάνο της Αιγύπτου. Το 1518 με την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Οθωμανούς οι Βενετοί, που κατείχαν τότε το βασίλειο (regno) της Κύπρου, συνέχισαν να καταβάλλουν προς αυτούς τον φόρο υποτελείας. Μισό αιώνα μετά, οι Οθωμανοί ζήτησαν από τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας να τους παραχωρήσει την Κύπρο προφασιζόμενοι ότι τους ανήκει ολόκληρο το βασίλειο λόγω του φόρου υποτελείας που τους κατέβαλλε, για να λάβουν αρνητική απάντηση και στη συνέχεια να την κατακτήσουν μετά από έναν άνισο και ανελέητο πόλεμο, τον γνωστό πόλεμο της Κύπρου, των ετών 1570-1571.
Στο συγκεκριμένο χωρίο, σχετικά με την εισβολή των Μαμελούκων στην Κύπρο, ο Λεόντιος Μαχαιράς που είναι σύγχρονος των πιο πάνω γεγονότων αναφέρει τα μουφλεττία εξιστορώντας, μεταξύ άλλων, τα εξής. Όταν έφθασε στην Κύπρο ο γιος ενός σεΐχη για να δώσει σωστές συμβουλές στον ρήγα ώστε οι σχέσεις του με τον σουλτάνο της Αιγύπτου να εξομαλυνθούν και να αποφευχθεί η εισβολή των Μαμελούκων στην Κύπρο, ο βασιλιάς, δυστυχώς, κατόπιν μάλλον ατυχών συμβουλών που του είχαν δοθεί, δεν θέλησε να τον συναντήσει. Οι σύμβουλοί του και γενικά οι ιππότες του βασιλιά για να τον προστατεύσουν από κάποιες πιθανόν κακές ενέργειες που μπορούσαν να του προκαλέσουν οι Σαρακηνοί, ως γνώστες της αστρολογίας και μαγικών μεθόδων, απέτρεψαν οποιαδήποτε συνάντηση μαζί του. Ιδού όμως πώς τα στοιχεία αυτά διατυπώνονται στο χρονικό: "Και άνταν ήλθεν ο υιός του σεΐχη εις την Αμμόχωστον με το χαρτίν και με χρήσιμα κανισκία, και εποίκαν το νώσιν του ρηγός. Εκάτζεν ο ρήγας εις την βουλήν και είπαν του όλοι οι καβαλλάρηδες να μεν τορμήση να τον αφήση να μπη ομπρός του, διά να μεν τον μαγέψη και το φουσάτον του, διότι οι Σαρακηνοί πολλά τα τρέχουν και με την τέχνην της αστρολογίας ημπορούσι να μας χαλάσουν από τον κόσμον. Όνταν εγροίκησεν ο ρήγας την βουλήν, εθέλησε να ποίση το πειν τους, και ώρισεν να μεν τον φέρουν ομπρός του, αμμέ να τον πάρουν από την Αμμόχουστον εις το Λευκόνικον". Μπορεί ο ρήγας να μην θέλησε να τον συναντήσει, όμως του προσέφερε, όπως συνηθιζόταν, μια αντάξια φιλοξενία όπως άρμοζε σε έναν αξιωματούχο γειτονικής χώρας. Σύμφωνα και πάλιν με τα γραφόμενα του Λεοντίου Μαχαιρά, η φιλοξενία αυτή συνίστατο όχι μόνο σε προσφορά ψωμιού αρίστης ποιότητος, βασικό και ουσιαστικό στοιχείο διατροφής, αλλά και γενικά φαγητού το οποίο ερμηνεύεται και περικλείεται στη φράση: στομαχικά και άλλα όμορφα πράγματα. Μαζί με το φαγητό είχε προσφερθεί βέβαια στον σεΐχη κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Κύπρο και οίνος, και όχι οποιοδήποτε κρασί αλλά αυτό και μόνον το λευκό κρασί, το οποίο έπινε ο ίδιος ο βασιλιάς. Ίσως να ήταν ένα είδος έξοχου λευκού κρασιού για το οποίο δεν έχουμε οποιαδήποτε στοιχεία. Κάποιες αναφορές περιηγητών μιλούν για κάποιο κρασί της Κύπρου το οποίο με την πάροδο των ετών γινόταν λευκό, χωρίς όμως άλλα σχετικά στοιχεία. Η φιλοξενία δεν αφορούσε μόνο προσφορά φαγητού και οίνου αλλά και παραχώρηση ιατρού, υπηρέτη και διερμηνέα. "Και έπεψεν τον μάστρε Τζουάν Συγκρίτικον τον ιατρόν και τον Περρήν τον βαχλιώτην του και έφερεν τον και εδούλευγεν του απού πάσαν πράμαν το εχρήζετον και έπεψεν τζουρτζουμάνον τον σιρ Μανουήλ Δαδ τον λουσιέρην του και έπεψεν τον κυρ Βασίλη του Σακκή μετά του να τον οδηγά μουφλεττία άσπρα, κρασίν άσπρον του στομάτου του ρηγός και στομαχικά και άλλα όμορφα πράματα". Η προσφορά μουφλεττίων στον σεΐχη εκ μέρους του βασιλιά Ιανού, ψωμιού δηλαδή κατά την ίδια εποχή αρίστης ποιότητος, διέσωσε στο χρονικό του Λεοντίου Μαχαιρά τόσο την πολύτιμη αυτή λέξη όσο και το συγκεκριμένο είδος ψωμιού.

Τα μουφλεττία σε βενετικό έγγραφο

Μεγάλο ενδιαφέρον σχετικά με το είδος αυτό του ψωμιού και τη λέξη muflettia παρουσιάζει και ένα έγγραφο από το Κρατικό Αρχείο της Βενετίας του έτους 1525 όπου και πάλι συναντούμε τη συγκεκριμένη λέξη. Και εδώ τα ιστορικά στοιχεία τα οποία σχετίζονται με την αναφορά της λέξης muflettia, αυτή τη φορά στην ιταλική, παρουσιάζουν και πάλι ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ιδού κάτω από ποιες συνθήκες γίνεται η αναφορά για το είδος αυτού του ψωμιού. Ένας απόγονος από όχι νόμιμο γάμο του φραγκικού βασιλικού οίκου των Lusignan, που κυριάρχησε στην Κύπρο σχεδόν τρεις αιώνες, ήταν ο Jotin ή Guy de Lusignan. Παρεμπιπτόντως, ας αναφερθεί ότι το όνομα Jotin φαίνεται να προέρχεται από το όνομα Guy (Guy-Guyotin-Iotino-Guy) όπως απαντά στον Φλώριο Βουστρώνιο και Γιοτίν (τε Νόρες) όπως απαντά στον Γεώργιο Βουστρώνιο. Ο Jotin ήταν δισεγγονός του βασιλιά Ιανού, γιος της εγγονής του βασιλιά Μαργαρίτας, η οποία ήταν θυγατέρα του νόθου γιου του Jotin. Η εγγονή του βασιλιά από τον νόθο γιο του είχε παντρευτεί τον ευγενή Νικολή Μάμμαρη (Nicolin Mamari). Σημειώνουμε ότι το χωριό Μάμμαρι, στα περίχωρα της Λευκωσίας, το οποίο δημιουργήθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, φέρει το συγκεκριμένο όνομα, γιατί η περιοχή στην οποία οικοδομήθηκε ήταν κάποτε φέουδο του ευγενούς Μάμμαρη και των απογόνων του και έφερε το όνομά του.

Ο δισεγγονός αυτός του βασιλιά με το όνομα Jotin, του οποίου ο πάππος ήταν νόθο παιδί του βασιλιά Ιανού, απηύθυνε το 1523 ένα αίτημα στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Μεταξύ άλλων στο αίτημα αυτό ζητούσε να του χορηγούνται ετησίως χρήματα και εσοδείες από κτήματα στο εμπαλείο Μόρφου, τα οποία κληρονόμησε, όπως αποδεικνυόταν μέσα από βασιλικά έγγραφα που είχε στην κατοχή του και τα οποία προνόμια τού είχαν αναγνωριστεί εκ νέου το 1473 από τη βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο. Ο ίδιος, όπως γράφει, λόγω δυσμενών συγκυριών όπως η επιδρομή ακρίδας αλλά και η άδικη συμπεριφορά του λογιστή (camarlengho) Lunardo da Molin, ο οποίος υπήρξε η αιτία ώστε να του αφαιρεθούν κάποια προνόμια τα οποία απολάμβανε ως γόνος της βασιλικής οικογένειας των Lusignan, τον οδήγησαν σε άσχημη οικονομική κατάσταση. Το Συμβούλιο των Δέκα απευθύνθηκε στους ρέκτορες της Κύπρου για σχετικές πληροφορίες και αυτοί απάντησαν με επιστολή τους, ημερομηνίας 25 Φεβρουαρίου 1525, επισυνάπτοντας και έγγραφα μεταφρασμένα στα ιταλικά που αφορούσαν την όλη υπόθεση του Jotin Μάμμαρη. To σχετικό χωρίο που αφορούσε τον Jotin ήταν ένα διάταγμα (mandement) με ημερομηνία 12 Μαΐου 1428 του βασιλιά Ιανού, με το οποίο όριζε για τον νόθο γιο του Jotin de Lusignan, αλλά και για τους απογόνους του, σε περίπτωση κακής εσοδείας και δυσμενούς οικονομικής κατάστασης να του παραχωρούνται τα ακόλουθα: "...εννέα ψωμιά καθ' εκάστην, δηλαδή τρία μουφλεττία για τον ίδιο, τρία λευκά μαρούκια (maruchia) για τον υπηρέτη του και για τον ψυχογιό του τρία ψωμιά flur. Το ίδιο και ως προς το κρασί καθ' εκάστην να του παραχωρούνται τέσσερις πίντες κρασί από τις οποίες οι δύο πίντες λευκό για τον ίδιο και οι δύο πίντες κόκκινο για τους υπηρέτες του. Επίσης του παραχωρούνταν ετησίως οκτακόσια βυζάντια και ποσότητα κριθαριού και άχυρου για τη συντήρηση δύο αλόγων. Τελικά ο δισεγγονός του βασιλιά, Jotin Μάμμαρη, πέτυχε να του αναγνωριστούν από τη Δημοκρατία της Βενετίας οι πιο πάνω παραχωρήσεις, οι οποίες περιέχονταν σε διάταγμα του βασιλιά Ιανού το 1428. Από το έγγραφο αυτό της εποχής της Φραγκοκρατίας και μεταφρασμένο κατά τα χρόνια της Βενετοκρατίας, όπου συναντούμε τη λέξη μουφλεττία όπως και στον Λεόντιο Μαχαιρά συνάγεται ότι το είδος αυτό του ψωμιού ήταν αρίστης ποιότητος ψωμί, άλλωστε γι' αυτό στο διάταγμα του βασιλιά Ιανού παραχωρείτο στον νόθο γιο του και στους απογόνους του, αλλά και στον γιο του σεΐχη που είχε φιλοξενηθεί στην Κύπρο από τον βασιλιά Ιανό. Δεν έγινε τέλος κατορθωτό να συγκεντρώσουμε στοιχεία για το είδος του ψωμιού το αναφερόμενο ως λευκά μαρούκια (blanchi maruchia). Θα άξιζε να γίνει περαιτέρω έρευνα για την ιστορία και την καταγωγή αυτών των λέξεων, αφού τόσο τα λευκά μαρούκια όσο και τα μουφλεττία, όπως σημείωσε γνωστός μεσαιωνολόγος, ήταν γι' αυτόν δύο λέξεις παντελώς άγνωστες που τις συναντούσε για πρώτη φορά. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η λέξη μουφλεττία απαντά άπαξ στον Λεόντιο Μαχαιρά, αλλά και στο βενετικό έγγραφο του 1525 στην ιταλική ως muflettia. Η λέξη ωστόσο είναι παλαιά γαλλική: mufflet και τα μουφλεττία αποτελούν απλώς μετάφραση της ίδιας λέξης στην ιταλική...