Της Νίκης Σιώκη*

Η σύνταξη, η μορφολογία και το λεξιλόγιο μιας γλώσσας είναι ζητήματα που συνδέονται με τη χρήση της γλώσσας και κατά κύριο λόγο απασχολούν τους γλωσσολόγους. Ωστόσο τα διάφορα γλωσσικά ολισθήματα, ή οι παραδρομές που συχνά εντοπίζονται, προβληματίζουν ένα ευρύτερο κοινό και συζητιούνται όχι μόνο από όσους ερευνούν και διδάσκουν τη γλώσσα, αλλά και από κάθε σκεπτόμενο αναγνώστη. Στο παρόν σημείωμα η πράξη της ανάγνωσης αφορά την αποκωδικοποίηση και κατανόηση οποιουδήποτε κειμένου, είτε αυτό εμφανίζεται σε έντυπες ή ηλεκτρονικές σελίδες, είτε σε εξωτερικούς χώρους, όπως πινακίδες, πανό και συστήματα σήμανσης.

Ακριβώς αυτή η αποκωδικοποίηση δεν νοείται χωρίς την τυπογραφία. Η τυπογραφία είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο η γλώσσα αποκτά οπτική μορφή. Ο σχεδιαστής είναι ο επαγγελματίας που αναλαμβάνει να δώσει μορφή στο κείμενο, ώστε οι αποδέκτες του να μπορέσουν να το διαβάσουν και να το κατανοήσουν. Η οπτική μορφοποίηση ενός κειμένου γίνεται με βασικά εργαλεία τα γράμματα του αλφαβήτου και τη διαθέσιμη τεχνολογία αναπαραγωγής τους, με μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία στο παρελθόν, με ψηφιακές γραμματοσειρές σήμερα. Ο σεβασμός στους κανόνες γραμματικής και ορθογραφίας, η γνώση του μηχανισμού της ανάγνωσης, οι περιορισμοί αλλά και οι ελευθερίες που προσφέρει η τεχνολογία, καθώς και η αισθητική ποιότητα συντελούν στον σχεδιασμό κειμένων που προσελκύουν τον καθένα μας να τα διαβάσει και να τα κατανοήσει.

Ο τυπογραφικός σχεδιασμός διαθέτει ένα οπλοστάσιο γνώσεων, κανόνων και συμβάσεων που βασίζεται στη μακρόχρονη πρακτική εμπειρία των τυπογράφων-σχεδιαστών και στα αποτελέσματα της έρευνας που αφορούν τον μηχανισμό της ανάγνωσης, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη φόρμα των τυπογραφικών χαρακτήρων. Στον Jean Anisson, διευθυντή του Βασιλικού Τυπογραφείου στο Παρίσι προς το τέλος του 18ου αιώνα, αποδίδεται μια από τις πρώτες πειραματικές προσπάθειες ελέγχου της ευαναγνωσιμότητας των τυπογραφικών στοιχείων. Ζητώντας από αναγνώστες να διαβάσουν δυο σελίδες στοιχειοθετημένες με διαφορετικά τυπογραφικά στοιχεία, ο Anisson προσπάθησε να αποδείξει ότι τα τυπογραφικά στοιχεία Garamond ήταν πιο ευανάγνωστα από τα τότε μοντέρνα Didot. Από τις αρχές του 20ού αιώνα έρευνες σχετικά με την αντίληψη και την ανάγνωση των τυπογραφικών χαρακτήρων -είτε μεμονωμένων είτε μέσα στις λέξεις- απασχόλησαν κυρίως τους ψυχολόγους και επηρέασαν ως έναν βαθμό την τυπογραφική ποιότητα των κειμένων. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η έρευνα ευαναγνωσιμότητας των Jock Kinneir και Margaret Calvert που χρησιμοποιήθηκε για τον σχεδιασμό των πινακίδων σήμανσης του οδικού δικτύου της Αγγλίας.

Η οπτική μορφή κάθε κειμένου είναι αποτέλεσμα μια σειράς αποφάσεων που προϋποθέτουν έρευνα, κριτική ανάλυση και κατανόηση του περιεχομένου του. Όλες οι γραμματοσειρές δεν είναι ίδιες γιατί εξυπηρετούν πολλαπλές ανάγκες, διαφορετικά θα υπήρχε μόνο μία. Καθεμιά από τις τρεις μορφές του αλφαβήτου, κεφαλαία, πεζά, και ‘καπιταλάκια’ (small caps), δίνει ξεχωριστή έμφαση στο περιεχόμενο. Η κάθε επιφάνεια πάνω στην οποία εμφανίζεται το κείμενο επιβάλλει τους δικούς της περιορισμούς: ένα γράμμα μεγέθους 10 στιγμών διακρίνεται εύκολα σε μια Α5 σελίδα, αλλά χάνεται σε ένα διαφημιστικό πανό 70 x 100 εκ. Η απόσταση ανάμεσα στις λέξεις και τις σειρές του κειμένου, το μήκος αράδας και η στοίχισή της, η δημιουργία παραγράφων, η έμφαση και διαφοροποίηση λέξεων ή προτάσεων είναι κάποιες από τις πολλαπλές και σύνθετες αποφάσεις που καλείται να πάρει ο σχεδιαστής που αναλαμβάνει να μεταδώσει ένα ‘έντυπο’ μήνυμα. Γι’ αυτό επιβάλλεται να διαθέτει γνώση αλλά και μόρφωση, ευσυνειδησία και υψηλή αισθητική, ώστε το αποτέλεσμα της δουλειάς του να σέβεται τόσο τον παραγωγό όσο και τον αποδέκτη του κειμένου. Αυθαιρεσίες, όπως π.χ. η στοιχειοθεσία μιας λέξης με ποικιλία πεζών και κεφαλαίων, η αδιαφορία για τους κανόνες συλλαβισμού, η αλόγιστη χρήση σημείων στίξης, με σκοπό την έκφραση μιας ιδιότυπης αισθητικής ή τη δημιουργία μιας δήθεν αστείας εικόνας, λειτουργούν εις βάρος της αντίληψης και της κατανόησης του περιεχομένου και υποδηλώνουν άγνοια των βασικών αρχών του σχεδιασμού καθώς και της σχετικής έρευνας για την ανάγνωση και την αντίληψη.

Η τυπογραφική ποιότητα των κειμένων που απαντώνται στο επικοινωνιακό περιβάλλον μιας κοινότητας υποδηλώνει τη σχέση των σχεδιαστών της με τη γλώσσα, την ποιότητα της εκπαίδευσης στα επαγγέλματα που χρησιμοποιούν τον σχεδιασμό για την επικοινωνία (design), καθώς και την αναγνώριση του ρόλου του τυπογραφικού σχεδιασμού στην καθημερινή επικοινωνία. Η λέξη τυπογραφία υποδηλώνει τον σχεδιασμό με λέξεις αλλά και τον σχεδιασμό των γραμματοσειρών που χρησιμοποιούμε για τη στοιχειοθεσία κειμένων. Τυπογραφία χωρίς γράμματα δεν υφίσταται. Ο τυπογράφος-σχεδιαστής οφείλει να χρησιμοποιεί με σεβασμό και σύνεση τη γλώσσα. Χρειάζεται σκέψη για να καταγράψουμε και να μεταδώσουμε τη σκέψη. Κάθε παράδειγμα οπτικής κακοποίησης της γλώσσας στο καθημερινό μας περιβάλλον θα πρέπει να αποτελεί έναυσμα για προβληματισμό.

*Η δρ Νίκη Σιώκη διδάσκει ιστορία, θεωρία και έρευνα στον τυπογραφικό σχεδιασμό στο Τμήμα Σχεδιασμού & Πολυμέσων του Πανεπιστημίου Λευκωσίας

ΛΕΖΑΝΤΕΣ:

1. O Jock Kinneir επιβλέπει την εργασία υλοποίησης των πινακίδων σήμανσης του οδικού δικτύου της Αγγλίας. Ο ίδιος και η Margaret Calvert είναι οι δημιουργοί της γραμματοσειράς Transport. Χαρακτηριστική είναι η έρευνα ευαναγνωσιμότητας που διενήργησαν για τον σχεδιασμό των πινακίδων.

2.Χειρόγραφο της Μargaret Calvert για την Transport.