Η κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1570-1571 δεν μετέτρεψε απλώς και μόνο τη μεγαλόνησο από βασίλειο σε οθωμανική επαρχία, αλλά μαζί με όλα τα δεινά που επέφερε ο εν λόγω πόλεμος σήμανε εύλογα και την έξοδο των Κυπρίων προς τη Βενετία, αλλά και σε άλλες βενετοκρατούμενες περιοχές. Ως γνωστόν, ήδη στη Βενετία υπήρχε μια καλά οργανωμένη παροικία Ελλήνων που προέρχονταν από όλες τις ελληνικές περιοχές, τουρκοκρατούμενες και βενετοκρατούμενες, και που είχε κατορθώσει να έχει και τη δική της εκκλησία, αυτήν του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων.

Στη Βενετία είχαν καταφύγει τότε απλοί άνθρωποι, αλλά και μέλη επιφανών οικογενειών που, αν και απώλεσαν με τον πόλεμο τα πάντα, κατόρθωσαν αργότερα να αναπτύξουν εμπορική δραστηριότητα και να εξελιχθούν σε σπουδαίους εμπόρους και πλοιοκτήτες. Δεν έλειπαν βέβαια και οι καλλιτέχνες ή οι άνθρωποι των γραμμάτων. Στη δεύτερη κατηγορία θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τον Ιωάννη τον Κύπριο, ο οποίος αγιογράφησε διάφορα σημεία στον ναό του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων Βενετίας, τον Ονούφριο τον Κύπριο που είχε καταφύγει και αυτός στην πόλη των τεναγών, ενώ από εκεί στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Αλβανία και εργάστηκε εκεί ως ζωγράφος, κληροδοτώντας μας πλούσιο και σημαντικό έργο. Ο Ιωάννης ο Κύπριος, σύμφωνα με τις πηγές, δεν είναι τελικά ο μόνος Κύπριος ζωγράφος που άφησε έργο εκτός μεγαλονήσου κατά τον 16ο αιώνα, όπως στο παρελθόν είχε υποστηριχθεί, αλλά και ο ζωγράφος Ονούφριος ο Κύπριος, αφού άφησε έργο στην Αλβανία. Ήδη και για τους δύο αυτούς ζωγράφους έχουμε καταθέσει νέα και ενδιαφέροντα στοιχεία με βάση αρχειακό υλικό. Στο παρόν δημοσίευμά μας παρουσιάζουμε νέα στοιχεία για τον ζωγράφο Ιωάννη Καλογερά, τα οποία απαντούν στη δεύτερη διαθήκη μιας Κυπρίας με ισχυρή προσωπικότητα και οικονομική επιφάνεια.

Στη διαθήκη της Μαργαρίτα Μέξια ή Μούξια: Η Μαργαρίτα συνδεόταν αποκλειστικά και μόνον με Κυπρίους, γι' αυτό γεννάται η υποψία ότι πιθανόν και ο ζωγράφος Ιωάννης Καλογεράς, με την οικογένεια του οποίου συνδεόταν η Μαργαρίτα, να ήταν είτε ο ίδιος κυπριακής καταγωγής είτε η σύζυγός του

Σχετικά με τον ζωγράφο Ιωάννη Καλογερά ελάχιστα στοιχεία γνωρίζουμε και ούτε για την καταγωγή του έχουμε σαφείς πληροφορίες, ώστε να μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα εάν καταγόταν από την Κρήτη, την Κύπρο ή την Κέρκυρα, ένεκα της απουσίας πηγών. Ο Καλογεράς προφανώς βρέθηκε με τη δύση του 16ου αιώνα στη Βενετία προερχόμενος από κάποια βενετοκρατούμενη ή τουρκοκρατούμενη περιοχή και για τους ίδιους ακριβώς λόγους που βρέθηκαν στην πόλη του Αγίου Μάρκου και πολλοί άλλοι Έλληνες, αναζητώντας κυρίως μια καλύτερη τύχη. Σύμφωνα με τα ήδη δημοσιευμένα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας, τα οποία είναι όντως πενιχρά, δεν μας γνωστοποιείται ο ακριβής τόπος καταγωγής του ζωγράφου, αν και σημειώνεται σε μία πηγή ότι ήταν Κρητικός και πολύ πιθανόν από το Ρέθυμνο. Ωστόσο από έγγραφες μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι το 1600 νυμφεύθηκε στη Βενετία και, όπως μαρτυρείται, κατοίκησε στην ενορία του Αγίου Αντωνίου, κοντά στον Άγιο Γεώργιο, όπως αναφέρεται και στα έγγραφα. Το 1606 απαντά σε ένα έγγραφο ως μάρτυρας σε πληρωμή του ζωγράφου Γ. Πλούτινου. Κατά τη χρονική περίοδο 1620-1630, περίοδο που καλύπτει μια δεκαετία, ο Ιωάννης Καλογεράς μνημονεύεται στο αρχείο της Ελληνικής Κοινότητας Βενετίας, γιατί είχε εμπλακεί στα κοινά.

Ο Zuanne Callogiera pittor, όπως ακριβώς σημειώνεται σε άλλη πηγή του πιο πάνω αρχείου, με ημερομηνία 28 Ιουνίου 1630, είχε κληθεί να εξετάσει μερικές ζωγραφιές στον ναό του Αγίου Ιωάννου στο Τorcello. Επίσης, σε άλλη δημοσιευμένη πηγή σχετική με τις αποβιωτήριες πράξεις της ενορίας του Αγίου Αντωνίου Βενετίας, όπου ζούσε ο Ιωάννης Καλογεράς με την οικογένειά του, πληροφορούμαστε πότε πέθανε η σύζυγος και μία από τις θυγατέρες του. Επίσης από την ίδια πηγή μάς γίνεται γνωστό ότι ήδη ο ζωγράφος το έτος 1655 δεν βρισκόταν στη ζωή εφόσον αναφέρεται ως αείμνηστος (quondam).

Νέα στοιχεία

Ας εξετάσουμε όμως τα νέα στοιχεία, τα οποία προέρχονται από αρχειακή έρευνα και αφορούν τον ζωγράφο μας. Σε έγγραφο του 1606, σχετικό με την Κύπρια Λουκρητία Vernina, χήρα του μακαρίτη Aloisio Vernino, με το οποίο διόριζε εκπρόσωπό της τον επίσης Κύπριο έμπορο Έκτορα Mustatoso, υπέγραφε ως μάρτυρας και ο Ιωάννης Καλογεράς του μακαρίτη Γεωργίου. Το πρόσωπο αυτό πρέπει οπωσδήποτε να ταυτιστεί με τον ζωγράφο Ιωάννη Καλογερά του μακαρίτη Γεωργίου, γιατί ζει και δρα την ίδια χρονική περίοδο στη Βενετία και ο πατέρας του σημειώνεται ως quondam, άρα δεν ήταν εν ζωή και ονομαζόταν Γεώργιος, στοιχεία ταυτόσημα με τα όσα γνωρίζουμε για τον πατέρα του ζωγράφου. Στο έγγραφο αυτό δεν αναφέρεται ως ζωγράφος (pittor), γιατί τα στοιχεία αυτά καταχωρίστηκαν στο πρωτόκολλο από το χέρι του νοταρίου από αντίγραφα διαφόρων πράξεων. Συνεπώς η υπογραφή είναι γραμμένη από το χέρι του νοταρίου και όχι του ίδιου του Καλογερά που υπογράφει ως μάρτυρας. Πολύ πιθανόν στο πρωτότυπο έγγραφο ο Καλογεράς να είχε προσθέσει και την ιδιότητά του.
Σημαντικά στοιχεία για τον ζωγράφο μας, όπως προαναφέρθηκε, απαντούν στη διαθήκη μιας δυναμικής Κυπρίας με πολυκύμαντο βίο. Πρόκειται για τη Μαργαρίτα Μέξια ή Μούξια, από επιφανή οικογένεια της Κύπρου. Ο πατέρας της ήταν έμπορος, όπως έμποροι ήταν και οι δύο σύζυγοί της, αλλά επίσης και ο γιος της. Η Μαργαρίτα βίωσε τα δεινά του πολέμου της Κύπρου και κατόρθωσε στο τέλος να εγκαταλείψει κρυφά την Κύπρο με την οικογένειά της και μαζί με άλλους Κυπρίους να αφιχθεί στη Βενετία. Στην πόλη με τους ανοικτούς ορίζοντες διεκδίκησε με δικαστήριο περιουσία που είχε ο πατέρας της και την κέρδισε όταν πλέον έφθασε μετά τον πόλεμο της Κύπρου πρόσφυγας στη Βενετία. Η Μαργαρίτα συνδεόταν με συγγένεια εξ αίματος ή και εξ αγχιστείας με τις σημαντικότερες οικογένειες της Κύπρου, όπως τις οικογένειες Μεμπρέ, Curacer, Ζεμπετού, Ζάκρα, Ποδοκάθαρου, Cressi, Giustinian. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι η Μαργαρίτα είχε συγγένεια με τον σπουδαίο διερμηνέα της Γαληνοτάτης, Μιχαήλ Μεμπρέ, γνωστό μεταξύ άλλων και για τη διήγησή του σχετικά με το ταξίδι του στην Περσία, με τον Λίβιο Ζάκρα, καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Φερράρας και άλλους. Σημαντικά πρόσωπα ήταν και αυτά με τα οποία η Μαργαρίτα Μέξια είχε φιλικούς δεσμούς, όπως η οικογένεια του Κύπριου εμπόρου Ιούλιου Σοδερίνη, η οικογένεια του ζωγράφου Καλογερά και άλλες.

Η Μαργαρίτα συνδεόταν αποκλειστικά και μόνον με Κυπρίους, γι' αυτό μας γεννάται η υποψία ότι πιθανόν και ο ζωγράφος Ιωάννης Καλογεράς, με την οικογένεια του οποίου συνδεόταν η Μαργαρίτα, να ήταν είτε ο ίδιος κυπριακής καταγωγής είτε η σύζυγός του. Στην Κύπρο άλλωστε την ίδια εποχή απαντά οικογένεια με το επίθετο Καλογερά. Οπωσδήποτε η Μαργαρίτα Μούξια, η οποία μεταξύ άλλων όπως φαίνεται ήταν και συλλέκτρια εικόνων και πινάκων, συνέταξε τη δεύτερη διαθήκη της με τον νοτάριο Zuanne Chiariο, στις 30 Δεκεμβρίου 1626. Στη διαθήκη απαντούν στοιχεία για την οικογένεια του ζωγράφου Ιωάννη Καλογερά, τα οποία σχεδόν μετά από τετρακόσια χρόνια έρχονται στο φως. Η διαθήκη της Μαργαρίτας μαρτυρεί τη στενή σχέση της με τον ίδιο τον ζωγράφο, τη σύζυγο και τις θυγατέρες του. Μας αποκαλύπτονται, επίσης, τόσο το όνομα της συζύγου του Καλογερά όσο και το όνομα μιας από τις τρεις θυγατέρες του. Η Μαργαρίτα κληροδοτούσε στη θυγατέρα του ζωγράφου Τζανέττα (Zanetta) δέκα δουκάτα και μία γκρίζα ποδήρη φούστα φοδραρισμένη με μαύρη γούνα κουνελιού. Επίσης στις δύο άλλες αδελφές της Τζανέττας, των οποίων, όπως αναφέραμε, δεν σημειώνονται στη διαθήκη τα ονόματα, άφηνε δυο άλλες φούστες χρώματος γκρίζου ή μοβ, μία για την καθεμιά. Μία από τις άλλες δύο θυγατέρες του ζωγράφου ονομαζόταν Μαρία, κατοικούσε στην ενορία του Αγίου Αντωνίου και είχε πεθάνει το 1655 σε ηλικία σαράντα πέντε ετών, ενώ ο πατέρας της ήδη τότε είχε φύγει από τη ζωή. Στην ίδια πηγή τόπος καταγωγής της Μαρίας αναφέρεται το Ρέθυμνο.

Στη σύζυγο του ζωγράφου Λουτσιέττα (Madonna Lucietta), μητέρα των τριών κοριτσιών, άφηνε το παλτό της κι ένα ένδυμα μεταξωτό και ό,τι άλλο υπήρχε σε ένα κουτί, καθώς και χρήματα για τα μνημόσυνά της, τα οποία θα τελούνταν στις σαράντα ημέρες, στους τρεις μήνες, στους επτά μήνες, ώστε να γίνουν ως είθισται. Η ίδια η Μαργαρίτα, όπως αναφέρεται στη διαθήκη της, είχε φυλάξει στην κατοικία της ποσότητα σιταριού για να ετοιμαστούν τα κόλλυβα για ανάπαυση της ψυχής της. Ας σημειωθεί ότι η Λουτσιέττα, που κατοικούσε στην ενορία του Αγίου Αντωνίου, πέθανε πλήρης ημερών το 1658 σε ηλικία ενενήντα ετών και αναφέρεται ως χήρα του Ιωάννη Καλογερά. Τη γνήσια υπογραφή του ζωγράφου Ιωάννη Καλογερά ανακαλύψαμε σε πρόσφατη ερευνητική μας αποστολή στη Βενετία. Απαντά στη διαθήκη της Κατερίνας Νομικού από τη Ζάκυνθο, χήρας του Κωσταντή Mistori, επίσης από τη Ζάκυνθο, η οποία συνετάχθη στις 10 Μαρτίου 1529, με Βενετό νοτάριο. O ζωγράφος Ιωάννης Καλογεράς είχε κληθεί στην κατοικία της Νομικού ως διερμηνέας για να μεταφράζει στα ιταλικά όσα θα υπαγόρευε η ίδια στα ελληνικά για τη σύνταξη της διαθήκης της, γιατί δεν γνώριζε την ιταλική γλώσσα. Επιβεβαιώνεται και σε αυτή την πηγή η ιδιότητα του Καλογερά ως ζωγράφου, ότι διαμένει στην ενορία του Αγίου Αντωνίου και ότι ο πατέρας του ονομάζεται Γεώργιος και δεν ζει εφόσον χαρακτηρίζεται αείμνηστος (quondam).

Τίθεται το ερώτημα εάν έχουν διασωθεί έργα του Καλογερά και πού βρίσκονται. Στη βιβλιογραφία δεν έχουμε συναντήσει αναφορές για έργο ή έργα του. Άραγε να μην συνήθιζε να τα υπογράφει και το γεγονός αυτό να έγινε η αιτία το έργο του να παραμείνει άγνωστο; Ίσως. Ωστόσο ο Ιωάννης Καλογεράς αναμφισβήτητα ήταν ζωγράφος και μάλιστα επαγγελματίας, αφού σχεδόν σε όλες τις πηγές, αρχειακές και μη, αναφέρεται ως ζωγράφος (pittor). Η Μαργαρίτα Μούξια, στης οποίας τη διαθήκη απαντούν ενδιαφέροντα και μέχρι πρότινος άγνωστα στοιχεία για την οικογένεια του Ιωάννη Καλογερά, είχε στην κατοχή της εικόνες, πορτρέτα και άλλους πίνακες. Θα μπορούσαμε εύλογα να αναρωτηθούμε ποιος ζωγράφος φιλοτέχνησε την προσωπογραφία ή τις προσωπογραφίες, καθώς και τις εικόνες που είχε στην κατοχή της η Μαργαρίτα Μούξια. Η στενή σχέση της Μαργαρίτας με τη σύζυγο και τις θυγατέρες του ζωγράφου Ιωάννη Καλογερά, στις οποίες κληροδοτούσε με τη δεύτερη διαθήκη της προσωπικά της είδη ένδυσης, μας γεννά την υποψία ότι μάλλον μερικές, εάν όχι όλες από τις εικόνες και τους πίνακες που είχε στην κατοχή της η Μαργαρίτα, είχαν φιλοτεχνηθεί από τον ίδιο. Ας υπομνησθεί επίσης εδώ ότι η Μαργαρίτα διέμενε στην ίδια ενορία, του Αγίου Αντωνίου της Βενετίας, όπου διέμενε και ο ζωγράφος με την οικογένειά του.

Τέλος, η εικόνα της Υπαπαντής, στην οποία αναφέρεται η Μαργαρίτα στη διαθήκη της, πιθανόν να μπορούσε να ταυτιστεί με την εικόνα της Υπαπαντής που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο των εικόνων (Museo delle icone) στη Βενετία και προέρχεται από δωρεά αγνώστου.



ΛΕΖΑΝΤΕΣ: 1. Έγγραφο με την ιδιόχειρη υπογραφή του ζωγράφου Ιωάννη Καλογερά, όταν εκτελούσε χρέη μεταφραστή από την ελληνική στην ιταλική γλώσσα της διαθήκης της Κατερίνας Νομικού από τη Ζάκυνθο. 2. Ο ναός του Αγίου Αντωνίου στη Βενετία, στην ενορία του οποίου κατοικούσε ο ζωγράφος.