Στοιχεία για τον πρόδρομο οικισμό του Κάτω Πύργου Τηλλυρίας 

Στη Μαρία Χαραλαμπίδου

Ο Στέφανος Βυζάντιος, ο οποίος συνέταξε το έργο Εθνικά, έζησε γύρω στον 5o ή 6o αι. μ.Χ. Το έργο αυτό είναι ένα πολύτιμο γεωγραφικό λεξικό, το οποίο συντάχθηκε χρησιμοποιώντας ως πηγές τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Το σημαντικό αυτό έργο όπως και πολλά άλλα χάθηκαν εξαιτίας διαφόρων λόγων με την πάροδο των αιώνων.

Χάρη στον Ερμόλαο, ωστόσο, σώθηκε μια Επιτομή από το έργο του Βυζάντιου Εθνικά και έτσι γνωρίζουμε έστω ελάχιστα στοιχεία για κάποιες πόλεις της Κύπρου, για τις οποίες χωρίς το εν λόγω έργο ίσως να μην γνωρίζαμε ούτε καν το όνομά τους. Τα ονόματα αυτά των πόλεων της Κύπρου είναι διαφόρων εποχών. Για παράδειγμα στην Επιτομή απαντά η πόλη Αίπεια, η οποία αναφέρεται μόνο στην παράδοση και παραλείπονται οι Σόλοι, ο διάδοχος όπως φαίνεται από τα τέλη του 8ου αι. π.Χ. οικισμός της ίδιας της Αίπειας.

Ο Σακελλάριος τοποθετεί την Αλεξανδρέττα στον Ακάμαντα ή στον Πύργο της Ρήγαινας, στο ψηλότερο μέρος του Ακάμαντος ή στην Πηγή του Έρωτος, δηλαδή στη Fontana Amorosa, την οποία τοποθετεί στον Άγιο Επιφάνιο

Στην Επιτομή του έργου Εθνικά διασώθηκε και μια άλλη είδηση σημαντική που αφορά την Αλεξάνδρεια της Κύπρου, αφού στις σωζόμενες έως σήμερα πηγές η ύπαρξη της πόλης μνημονεύεται εδώ για πρώτη φορά. Για την ακριβή θέση της Αλεξάνδρειας της Κύπρου, η οποία όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια απαντά και ως Αλεξάνδρα και κυρίως κατά τα μεσαιωνικά χρόνια ως Αλεξανδρέττα, κατά καιρούς διατυπώθηκαν διάφορες απόψεις και υποθέσεις. Φαίνεται ότι η προγενέστερη μνεία κατά τα μεσαιωνικά χρόνια και μετά την αναφορά του Βυζαντίου στην Επιτομή που έκανε ο Ερμόλαος είναι αυτή του Κύπριου χρονικογράφου μας Γεώργιου Βουστρώνιου. Ο χρονικογράφος αναφέρεται σε δωρεές και παραχωρήσεις της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο, γύρω στα 1473. Μεταξύ άλλων σημειώνει τα εξής για τις παραχωρήσεις φέουδων και αξιωμάτων προς τον κόμη Ρουχά και εδώ αναφέρεται άπαξ η Αλεξάνδρεια ή Αλεξανδρέττα της Κύπρου ως Αλεξάνδρα: «Δια πολλές και περισσές δουλείες και εμπιστοσύνες όπου εποίκεν εις το ρηγάτον, τον ακριβόν μας κούντην τε Ρουχάς ορδινιάσαμεν τον δια βιζόρρε και εδώκαμέν του και το ψουμίν του, τες Μαραθάσες και την Αλεξάντραν και την Λετύμπουν και το Διορίμιν». Εδώ ο όρος «ψουμί» έχει την έννοια της περιουσίας, της ιδιοκτησίας ή του μισθού αφού το ψωμί είναι το βασικό στοιχείο διατροφής, ο άρτος ο επιούσιος. Με εντολή της ρήγαινας είχαν παραχωρηθεί στον Morpho de Grenier, κόμη Rochas, τα πιο πάνω χωριά. Η Λετύμπου της Πάφου εξακολουθεί να υφίσταται, το Διορίμι ωστόσο ήταν χωριό του διαμερίσματος της Κερύνειας, το οποίο συναντούμε έως το 1565, αλλά στη συνέχεια εξέλιπε. Με το τοπωνύμιο Μαραθάσες πρέπει να υπονοούνται κάποια χωριά της περιοχής ή και ολόκληρη η περιοχή της Μαραθάσας. Ο οικισμός στο παρόν δημοσίευμα ο οποίος μας ενδιαφέρει είναι ο οικισμός Αλεξάνδρα ή Αλεξανδρέττα των μεσαιωνικών χρόνων έως και τον 16ο αι. Η περιοχή στην οποία ήταν κάποτε οικοδομημένη η Αλεξανδρέττα κατά τους νεότερους χρόνους ή πιο συγκεκριμένα κατά τον 17ο αι. ή κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας ονομάστηκε Τηλλυρία.

Όπως μας γίνεται γνωστό από φραγκικό έγγραφο της 2ας Σεπτεμβρίου 1468, ο βασιλιάς Ιάκωβος Β’ Lusignan έδινε εντολή στον συνεργάτη και οπαδό του Δημήτρη από την Κορώνη για να μεταφέρει στην Κερύνεια ξυλεία από το διαμέρισμα της Αλεξανδρέττας -όπου σημειώνεται το τοπωνύμιο ως Alexandrettes-, το οποίο υπήρξε ανέκαθεν πλούσιο σε δάση για την κατασκευή γαλερών. Σύμφωνα με ένα άλλο έγγραφο της 5ης Δεκεμβρίου του 1468 που διασώθηκε στο αρχείο του Βατικανού, ο βασιλιάς Ιάκωβος Β’ Lusignan ήδη από τότε είχε παραχωρήσει στον κόμη Εδέσσης ή Ρουχά κάποια χωριά, μεταξύ των οποίων ήταν και η Αλεξάνδρεια ή Αλεξάνδρα της Κύπρου, η οποία στο έγγραφο του 1468 αναφέρεται ως Αλεξανδρέττα. Ο κόμης κατείχε ήδη το Τραχώνι και ο βασιλιάς του παραχώρησε επιπρόσθετα τη Λουρουτζίνα, την Απλάντα, τις Πάνω Κιβίδες και την Αλεξανδρέττα. Ο εκδότης των εγγράφων αναρωτιέται εάν η Alexandrettes του πρώτου εγγράφου της 2ας Σεπτεμβρίου 1468 μπορεί να ταυτιστεί με την Alexandretta του εγγράφου της 5ης Δεκεμβρίου 1468. Οι δυσκολίες αυτές για την ταύτιση των τοπωνυμίων ασφαλώς οφείλονται στο γεγονός ότι ο οικισμός αυτός είχε χαθεί παντελώς ήδη από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Την ίδια πληροφορία για τις πιο πάνω παραχωρήσεις περιέλαβε και ο Φλώριος Βουστρώνιος στην ιστορία του, η οποία κατά πάσα πιθανότητα συντάχθηκε στα μέσα του 16ου αι. Και εδώ το τοπωνύμιο σημειώνεται ως Αλεξανδρέττα, αλλά ο ιστορικός σημειώνει ότι παραχωρήθηκε στον κόμη Ρουχά και το χωριό Αγρίδια, αλλά δεν γίνεται σαφές ποιο χωριό από τα Αγρίδια της Κύπρου περιλαμβάνεται στην εν λόγω παραχώρηση.

Το διαμέρισμα, ή επαρχία ή βαϊλάτο (baliazzo), της Αλεξανδρέττας είχε ως κύριο οικισμό την Αλεξανδρέττα. Τούτο δηλώνεται αδιαμφισβήτητα σε έγγραφα των ετών 1510-1523, κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας. O ιστορικός Στέφανος Lusignan εξηγεί περισσότερα για τον οικισμό της Αλεξανδρέττας κατά τον 16ο αιώνα. Ταυτίζει την πόλη Καλλίνουσα με την Αλεξανδρέττα. Επακριβώς σημειώνει ότι η Καλλίνουσα ήταν πόλη η οποία αργότερα, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος οικοδόμησε πολλές πόλεις και τις ονόμασε Αλεξάνδρειες, προς τιμήν του μετονομάστηκε και αυτή σε Αλεξάνδρεια. Αυτό συνέβη, όπως διατείνεται, όταν η Καλλίνουσα υποτάχθηκε στον ίδιο τον Μέγα Αλέξανδρο και τότε ο βασιλιάς της για να τον εξευμενίσει, αφού πρώτα ανακαίνισε την πόλη, στη συνέχεια την ονόμασε Αλεξανδρέττα, δηλαδή μικρή Αλεξάνδρεια (picciola Alessandria). H θέση της πόλης αυτής, όπως αναφέρει ο ίδιος, βρίσκεται επί του κόλπου της Αλεξανδρέττας (il capo detto Alessandretta). Τελικά όμως μας πληροφορεί ότι η Αλεξανδρέττα βρίσκεται στον κόλπο της Χρυσοχούς.

Ο Γάλλος ιστορικός Louis de Mas Latrie όταν το 1855 είχε πρώτος δημοσιεύσει το έγγραφο της 5ης Δεκεμβρίου 1468, στο οποίο αναφέρεται μεταξύ άλλων χωριών η παραχώρηση της Αλεξανδρέττας στον κόμη Ρουχά, είχε σημειώσει ότι δεν είχε συναντήσει σε καμία άλλη πηγή που να αφορά την Ιστορία της Κύπρου οικισμό που να φέρει αυτό το όνομα. Αργότερα ωστόσο μελετώντας και άλλες πηγές διαπίστωσε ότι έως το τέλος της Βενετοκρατίας υφίστατο ο οικισμός αυτός που είχε χαθεί με την πάροδο των αιώνων και διατύπωσε την άποψη ότι η Αλεξανδρέττα υπήρξε ένα αγκυροβόλιο μεταξύ της Λεύκας και της Χρυσοχούς.

Ο Κύπριος μηχανικός Λεωνίδας Αττάρ, ο οποίος συνεργάστηκε με τον Βενετό στρατιωτικό μηχανικό Ιωάννη Ιερώνυμο Sanmicheli στις οχυρώσεις της Κερύνειας και αργότερα διορίστηκε από τις βενετικές αρχές στη Βενετία για να κατασκευάζει γεφύρια, χαρτογράφησε την Κύπρο το 1542. Στον χάρτη της Κύπρου του Λεωνίδα Αττάρ σημειώνεται η Αλεξανδρέττα ως οικισμός μεταξύ του ακρωτηρίου του Πωμού και της Πέτρας του Λιμνίτη, αλλά και ως ακρωτήριο στην ακτή.

Στα τέλη του 19ου αι. ο Αθανάσιος Σακελλάριος ο Αγιοπετρίτης στα Κυπριακά του αναζήτησε τη χαμένη Αλεξανδρέττα που δυστυχώς δεν διασώθηκε ούτε ως τοπωνύμιο. Οι δημοσιευμένες πηγές όμως και πρόσφατες αρχειακές έρευνες ρίχνουν φως στην εντόπιση της θέσης του χαμένου οικισμού. Ο Σακελλάριος τοποθετεί την Αλεξανδρέττα στον Ακάμαντα ή στον Πύργο της Ρήγαινας, στο ψηλότερο μέρος του Ακάμαντος ή στην Πηγή του Έρωτος, δηλαδή στη Fontana Amorosa, την οποία τοποθετεί στον Άγιο Επιφάνιο. Ο Σακελλάριος σημειώνει χαρακτηριστικά για την Αλεξανδρέττα: «Φαίνεται ότι εκτίσθη αυτή επί των χρόνων των Πτολεμαίων, ότε και βασιλείς της Αιγύπτου Αλέξανδροι εκαλούντο». Εκτός όμως από τις πηγές στις οποίες απαντά η Αλεξανδρέττα υπάρχουν και οι χάρτες της Κύπρου του 16ου αι., στους οποίους σημειώνεται στην περιοχή του Πωμού, στο ακρωτήριο Καλλίνουσα ως Alesandreta ή Lesandreta ή Lisandreta.

Το βαϊλάτο της

Περισσότερα στοιχεία και αρκετό φως τόσο για τον οικισμό της Αλεξανδρέττας όσο και για το βαϊλάτο της Αλεξανδρέττας και τα χωριά του διαφύλαξαν ευτυχώς τα βενετικά αρχεία. Σε έκθεση ανωνύμου η οποία δημοσιεύθηκε από τον Γάλλο ιστορικό Louis de Mas Latrie μαρτυρείται η Αλεξανδρέττα ως κύριος οικισμός βαϊλάτου, που περιελάμβανε ακόμη εννέα χωριά, τα οποία χάθηκαν στο πέρασμα των αιώνων και έχουν διασωθεί απλώς ως τοπωνύμια. Πρόκειται μάλλον για μικρούς αγροτικούς οικισμούς, που ήταν οικοδομημένοι σε λόφους ή πεδιάδες της περιοχής της Αλεξανδρέττας, η οποία μετονομάστηκε κατά την Τουρκοκρατία σε Τηλλυρία. Η έκθεση χρονολογείται περί το 1520 και ουσιαστικά είναι βασισμένη στην έκθεση για την Κύπρο του φεουδάρχη Φραγκίσκου Αττάρ. Ένα από τα εννέα χωριά, εκτός από την Αλεξανδρέττα, ήταν και το Αμπέλι, το οποίο διασώζεται ως τοπωνύμιο Αμπέλια. Στην ίδια περιοχή, η οποία βρίσκεται κοντά στον Πάνω Πύργο, υπάρχουν ερείπια δύο ναών αφιερωμένων στην Αγία Παρασκευή και στον Άγιο Νικόλαο. Είναι πρόδηλο ότι το πάλαι ποτέ χωριό Αμπέλι ή Αμπέλια του βαϊλάτου της Αλεξανδρέττας είχε δύο ναούς. Ένα άλλο χωριό ήταν το χωριό Nostra Donna, όπως αναφέρεται στη βενετική πηγή, και είναι βέβαιο ότι πρόκειται για χωριό με το όνομα Παναγία. Στην περιοχή ως γνωστόν υπάρχει ο μεσαιωνικός ναός της Παναγίας της Γαλόκτιστης και εύλογα θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι το χωριό Nostra Donna / Παναγία ήταν οικοδομημένο γύρω από τον εν λόγω ναό. Και πράγματι πολύ κοντά στον ναό της Γαλόκτιστης υπάρχουν χαλάσματα οικισμού τα οποία ο ντόπιος πληθυσμός αποκαλεί χωρκούι.

Ένα τρίτο χωριό ή μάλλον μικρός αγροτικός οικισμός που έσβησε και αυτός ήταν το χωριό Κρομύδια (Cromidia). Σήμερα εξακολουθεί το όνομα του χωριού να υφίσταται με ένα κάπως αλλοιωμένο τοπωνύμιο ως Κρομμυερό. Η θέση στην οποία υπήρχε κάποτε το χωριό Κρομύδια / Κρομμυερό είναι προς την περιοχή του Πάνω Πύργου, όπου υπάρχει εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και πρέπει να ήταν κάποτε αυτός ο ναός του χωριού. Το χωριό Ακόνη (casal Aconi), γνωστό σήμερα και αυτό πλέον ως τοπωνύμιο, η Ακόνη, βρίσκεται σε περιοχή κοντά στο χωριό Πηγαίνια. Το χωριό Καλοκαιρινός (casal Calocherino) έχει επιβιώσει ως τοπωνύμιο με το ίδιο όνομα. Ας σημειωθεί ότι στην περιοχή υπάρχει βρύση, γεγονός που μαρτυρεί ότι κάποτε εύλογα θα μπορούσε να υπάρχει εκεί χωριό. Το τοπωνύμιο τα Καππάρκα, το οποίο βρίσκεται στην περιοχή του χωριού Πηγαίνια, είναι ό,τι ακριβώς έχει απομείνει από το casal Capparias. Για τα χωριά Xacotes και Pila δεν έγινε κατορθωτό να εντοπίσουμε κάποια τοπωνύμια που να αντιστοιχούν σε αυτά. Ίσως μελλοντικά κάποια επιτόπια έρευνα φέρει στο φως έστω κάποια ίχνη των οικισμών αυτών, που διασώθηκαν μόνο τα ονόματά τους στις βενετικές πηγές. Όσο για το χωριό Αφροδίσια (casal Frodisia), που απέχει τέσσερις λεύγες από την Αλεξανδρέττα, όπως πληροφορούμαστε από άλλη βενετική πηγή σε αυτό υπάρχει ένα βουνό με αδαμαντώδη πετρώματα.

Τα πιο σημαντικά στοιχεία για την Αλεξανδρέττα και τη γύρω περιοχή, δηλαδή τη σημερινή περιοχή της Τηλλυρίας, τα διέσωσε o δόγης Λεονάρδος Dona, που είχε ζήσει στην Κύπρο από το 1556 έως το 1558, όταν ο πατέρας του υπηρετούσε στην Κύπρο ως τοποτηρητής. Τα πολύτιμα αυτά στοιχεία από το ανέκδοτο ημερολόγιο του Λεονάρδου Dona τα έχουμε ήδη δημοσιεύσει. Μεταξύ άλλων ο Λεονάρδος Dona ορίζει τη θέση του οικισμού της Αλεξανδρέττας και πόσο απέχει από τη θάλασσα. Την αρχειακή έρευνα έρχεται σήμερα να ενισχύσει και η αρχαιολογική σκαπάνη. Έχουμε ήδη υποστηρίξει σε μελέτες μας, αλλά και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ότι ο χαμένος οικισμός της Αλεξανδρέττας εκτεινόταν γύρω από το τοπωνύμιο Αυλή, εκεί που εδώ και αρκετά χρόνια, συγκεκριμένα από το 2008, άρχισαν και συνεχίζονται ανασκαφές. Πρόκειται οπωσδήποτε για τη χαμένη Αλεξανδρέττα και τα ερείπια του οικοδομήματος στην Αυλή, που έρχονται ολοένα και περισσότερο στο φως με την ανασκαφή, δεν είναι παρά το κεντρικό οίκημα του οικισμού στο οποίο θα κατοικούσαν οι κατά καιρούς φεουδάρχες, οι βάιλοι ή και μέλη του βασιλικού οίκου, αφού η περιοχή ανήκε στη βασιλική περιουσία και επί Βενετοκρατίας στη Γαληνοτάτη.

Πρόσφατα είχαμε την τύχη να επισκεφθούμε τον αρχαιολογικό χώρο και να ξεναγηθούμε από τον φίλο Στυλιανό Περδίκη, διευθυντή του Μουσείου της Ιεράς Μονής Κύκκου υπό τη διεύθυνση του οποίου πραγματοποιούνται οι ανασκαφές στην Αυλή Τηλλυρίας. Ας σημειωθεί ότι η εκεί ανασκαφή πραγματοποιείται από το Μουσείο Κύκκου σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων. Η ανασκαφή στηρίζεται οικονομικά από τη Μονή Κύκκου, χάρη στον εμπνευσμένο μητροπολίτη της, τον πανιερότατο κ. κ. Νικηφόρο, και από τα κοινοτικά συμβούλια Πάνω και Κάτω Πύργου. Η αποκλεισμένη περιοχή της Τηλλυρίας και οι κάτοικοί της αναδεικνύουν έμπρακτα τη μακραίωνη ιστορία τους. Η χαμένη Αλεξανδρέττα αναντίλεκτα και αδιαμφισβήτητα αναδύεται μέσα από την ανασκαφή της Αυλής στην Τηλλυρία. Προτρέπονται οι δημοσιογράφοι, οι άνθρωποι του πνεύματος και του πολιτισμού, οι λάτρεις της πατρίδος να επιχειρήσουν ένα ταξίδι στην Τηλλυρία στην πάλαι ποτέ Αλεξανδρέττα…

Φωτογραφία: Aπό τις ανασκαφικές εργασίες στην Αυλή της χαμένης Αλεξανδρέττας.