Οι περιγραφές ζωγραφικών έργων διέσωσαν αρκετές από τις εικόνες της αρχαιότητας, εμφυσώντας συχνά στους μεταγενέστερους καλλιτέχνες την επιθυμία να τις ξαναζωντανέψουν. Ζωγράφοι όπως ο Μποτιτσέλι, ο Βαζάρι, ο Τιέπολο, ακολουθώντας τις αφηγήσεις των αρχαίων συγγραφέων, προσέγγισαν τα θέματα με την αισθητική άποψη της δικής τους εποχής, δημιουργώντας αφενός αριστουργήματα και αφετέρου διαχρονικά κινήματα στην ιστορία της δυτικής τέχνης. Ο σχεδιασμός του αρχιτεκτονικού χώρου, η διαφορετική προσέγγιση του όγκου και της φόρμας, η θεατρική κίνηση καθώς και η περιρρέουσα φιλοσοφικοκοινωνική αντίληψη αναγέννησαν ιδέες κι απόψεις σχεδόν ξεχασμένες, προεκτείνοντας το παρελθόν στο μέλλον, εμπλουτίζοντας τον ρέοντα χρόνο με τους χυμούς των περασμένων. «Η αρχαιότητα των αιώνων είναι η νεότης του κόσμου», σημείωνε ο παππούς Λεονάρντο, γνωρίζοντας ότι η ανθεκτικότητα καθώς και η διάρκεια του «καινού» εξαρτώνται από τη σχέση του με το «αρχαίο».

«Το νέο για να επιζήσει πρέπει να είναι παλιό», έγραφα πριν χρόνια, χωρίς να αγνοώ ότι αυτό το οποίο ονομάζουμε «ιστορική συνέχεια» συντίθεται από ομαλές μεταβάσεις όσο και από ρίξεις· σαν τη ροή του ποταμού που άλλοτε κυλάει ήρεμα από τον έναν τόπο στον άλλο, κι άλλοτε χάνεται κάθετα στο βάραθρο του καταρράκτη. Κάθε ποτάμι πηγάζει από τα δικά του βουνά, εμπλουτίζεται από τους παραποτάμους που αυξάνουν τη δύναμη της ροής του και χύνεται στη θάλασσα, έτσι όπως οι πολιτισμοί του ανθρώπου αναβλύζουν από τις πηγές τους και χάνονται στην πανανθρώπινη ιστορία.

Οι ποταμοί της Τέχνης ρέουν χωρίς να γνωρίζουν φράγματα ή σύνορα, και «οι φιλοδοξίες καθώς και τα έργα των ανδρών είναι όπως προστάζει η αξιοπρέπεια ή η αδιαντροπιά τους (1)»...

«Ο Ζεύξης(2), ο οποίος υπήρξε άριστος ζωγράφος, δεν ζωγράφιζε παρά μόνο ελάχιστες φορές θέματα δημοφιλή και κοινότοπα, ήρωες δηλαδή, θεούς και μάχες, άλλα πάντα προσπαθούσε να καινοτομήσει, να επινοήσει κάτι αλλόκοτο και παράξενο και σε αυτό να δείξει την τελειότητα της τέχνης του. Ανάμεσα στα άλλα τολμηρά θέματα, ο Ζεύξης αυτός έφτιαξε μια Ιπποκενταυρίνα, που θήλαζε δυο δίδυμα μωρά Ιπποκενταυράκια. Πιστό και ακριβές αντίγραφο του πίνακα αυτού υπάρχει τώρα στην Αθήνα. Το ίδιο το πρωτότυπο, λένε, το είχε στείλει ο στρατηγός των Ρωμαίων Σύλλας μαζί με άλλα στην Ιταλία, όμως κοντά στον Μαλέα, νομίζω, βούλιαξε το φορτηγό και χάθηκαν τα πάντα, μαζί και ο πίνακας. Ωστόσο, εγώ είδα την εικόνα του πίνακα και θα προσπαθήσω, όπως μπορώ, να σας την αναπαραστήσω με λόγια, όχι, μα τον Δία, γιατί είμαι δυνατός στην περιγραφή, αλλά γιατί τη θυμάμαι πολύ καλά, μιας και δεν πάει πολύς καιρός που την είδα στο σπίτι κάποιου ζωγράφου στην Αθήνα. Εξάλλου, ο μεγάλος θαυμασμός που ένιωσα τότε για την τέχνη του μπορεί να με βοηθήσει να σας την παρουσιάσω και τώρα όσο γίνεται πιο σωστά(3)».

Επανέρχομαι στον Σιμωνίδη τον Κείο και με θαυμασμό περίσσιο απολαμβάνω το μεγαλείο του πνεύματός του στη φράση: «Η ζωγραφική είναι σιωπηρή ποίηση, η ποίηση ζωγραφική ομιλούσα». Χρειάζεται διά βίου άσκηση στις έννοιες κι ανάλογη αφοσίωση στη γλώσσα ώσπου να ανθίσει στον νου αυτή η «θεϊκή συμπύκνωση», πριν γίνει ποίημα...

«Η ζωγραφική είναι σιωπηρή ποίηση, η ποίηση ζωγραφική ομιλούσα».

Ξαπλώνω ανάσκελα στο γρασίδι της αφήγησης κι αφήνω τις λέξεις να με παρασύρουν στη ροή των εικόνων...

«Πάνω σε καταπράσινο χορτάρι είναι ζωγραφισμένη μια Κενταυρίνα. Ολόκληρο το αλογίσιο μέρος του κορμιού της είναι ξαπλωμένο κάτω, και τα πόδια της είναι τεντωμένα προς τα πίσω. Το γυναικείο πάλι μέρος του κορμιού της είναι ανασηκωμένο ελαφρά και στηρίζεται στον αγκώνα. Τα μπροστινά της πόδια δεν είναι και αυτά τεντωμένα, όπως αν ήταν ξαπλωμένη στο πλάι, αλλά το ένα είναι καμπυλωμένο, με την οπλή κρυμμένη και μοιάζει σαν να γονατίζει. Το άλλο πάλι είναι υψωμένο και μόλις αγγίζει το χώμα, σαν τα άλογα που ετοιμάζονται να πηδήσουν. Από τα δυο νεογέννητα, το ένα το κρατάει επάνω στην αγκαλιά της και το ταΐζει ανθρώπινα, δίνοντάς του τον γυναικείο μαστό, ενώ το άλλο θηλάζει από τον αλογίσιο μαστό, όπως τα πουλάρια. Στο πάνω μέρος του πίνακα, σαν από κάποιο παρατηρητήριο, ένας Ιπποκένταυρος, σίγουρα άντρας εκείνης που θηλάζει τα μωρά, σκύβει και γελά, χωρίς να φαίνεται όμως ολόκληρος αλλά μόνο το μισό αλογίσιο κορμί του, κρατώντας στο δεξί του χέρι λιονταράκι, που το σηκώνει ψηλά και το κουνάει, για να φοβίσει τάχα τα μωρά.

Όσο για τις άλλες λεπτομέρειες του πίνακα, που δεν είναι βέβαια τελείως φανερές σε μας τους ανίδεους, δείχνουν όμως όλη τη δύναμη της τέχνης, όπως οι απόλυτα ευθείες γραμμές η σωστή ανάμειξη των χρωμάτων και το κατάλληλο στρώσιμο, η πρέπουσα φωτοσκίαση, (4) η αναλογία των μερών προς το σύνολο και η αρμονία, αυτά ας τα επαινέσουν οι ζωγράφοι που δουλειά τους είναι να ξέρουν αυτά τα πράγματα. Όσο για μένα, αυτό που επαίνεσα κυρίως στο έργο του Ζεύξιδος ήταν ότι με ένα και το αυτό θέμα απέδειξε με πολλούς τρόπους την έξοχη τέχνη του, ζωγραφίζοντας τον αρσενικό πάρα πολύ φοβερό και εντελώς άγριο, με αγέρωχη χαίτη, δασύτριχο όχι μόνο στο αλογίσιο μέρος του κορμιού του, αλλά και στο ανθρώπινο στήθος του και στη μεγαλύτερη έκταση των ώμων, και το βλέμμα που, αν και αυτός γελάει, έχει κάτι ολότελα άγριο, βουνίσιο και ανήμερο.

Έτσι λοιπόν ζωγράφισε εκείνον. Η θηλυκιά πάλι είναι από τις πανέμορφες εκείνες φοράδες, σαν κι αυτές μάλιστα της Θεσσαλίας, που δεν τις έχουν ακόμα δαμάσει ούτε καβαλικέψει, και το επάνω μισό γυναικείο κορμί της είναι πεντάμορφο, εκτός από τα αφτιά· εκείνα μόνο είναι σαν σάτυρου. Το σμίξιμο πάλι και το ταίριασμα των σωμάτων, στο σημείο που ενώνεται και δένεται το γυναικείο με το αλογίσιο, γίνεται μαλακά και δεν αλλάζει απότομα, έτσι που το βλέμμα ξεγελιέται πως περνάει από το ένα στο άλλο. Τα νεογέννητα πάλι, όσο κι αν είναι μωρά, έχουν κάτι το άγριο κι εκφοβιστικό μαζί με την τρυφεράδα. Αλλά και αυτό μου φάνηκε θαυμάσιο, ότι κοιτάζουν με πολύ παιδικό βλέμμα το λιονταράκι, χωρίς όμως να αφήνουν τη θηλή και να τραβιούνται από τη μάνα τους».

Ο νους μου ανατρέχει στον Νικολά Πουσέν και στον πίνακά του «Ηδονικές απολαύσεις κι εκλεπτυσμένα όργια», με το ζευγάρι των Ιπποκένταυρων να σέρνουν το άρμα του Διόνυσου περιτριγυρισμένο από Σάτυρους, Μαινάδες κι Έρωτες. Τίποτα πιο βέβαιο: το ποτάμι της Τέχνης θα περιστρέφει αέναα τη φτερωτή της ιστορίας, γονιμοποιώντας τις εποχές, τα κινήματα και τη μνήμη. Οι άξιοι θα εμπλουτίζουν τη γλώσσα με έννοιες, όσο οι άλλοι θα φυλακίζονται στο εύρημα.

Ο Πλίνιος, μιλώντας κι αυτός για τον Ζεύξη, λέει ότι απέκτησε τόσα πλούτη ώστε όταν πήγε στην Ολυμπία έκανε φανταχτερή επίδειξη δείχνοντας το όνομά του κεντημένο με χρυσά γράμματα ανάμεσα στους μαιάνδρους του χιτώνα του. Κι ακόμα ότι χάριζε τα έργα του γιατί, όπως έλεγε, καμιά αμοιβή δεν ήταν αρκετή για την αγορά τους.

Κάποτε ζωγράφισε έναν αθλητή και το έργο του άρεσε τόσο πολύ ώστε έγραψε μέσα του έναν στίχο που έμεινε ξακουστός. Έλεγε, «είναι ευκολότερο να φθονήσει κανείς αυτόν τον πίνακα παρά να τον μιμηθεί». Η επιμονή του στην ακρίβεια της αναπαράστασης ήταν τόση, ώστε όταν επρόκειτο να ζωγραφίσει για τους Ακραγαντίνους έναν πίνακα που θα αφιερωνόταν στον ναό της Λακινίας Ήρας ζήτησε να του φέρουν όλες τις παρθένες του τόπου, τις γύμνωσε και διάλεξε πέντε, για ν’ αποδώσει σ’ αυτήν τη ζωγραφιά ό,τι πιο αξιοθαύμαστο είχε η κάθε μία.

Λέγετε επίσης ότι σε έναν διαγωνισμό με τον ανταγωνιστή του ζωγράφο Παρράσιο, ο Ζεύξης ζωγράφισε τσαμπιά σταφύλια με τόση επιτυχία ώστε τα πουλιά ξεγελάστηκαν και προσπαθούσαν να τα τσιμπήσουν. Τότε ο Παρράσιος ζωγράφισε ένα παραβάν τόσο αληθοφανές, ώστε ο Ζεύξης απαίτησε να το μετακινήσουν για να μην κρύβει τη ζωγραφιά του. Κι όταν κατάλαβε το λάθος του, ζήτησε να δώσουν το βραβείο στον Παρράσιο, λέγοντας ότι αν εκείνος ξεγέλασε τα πουλιά, ο Παρράσιος κατάφερε να ξεγελάσει αυτόν τον ίδιο.

Τελικά, όλοι οι ρυθμοί στο σύμπαν είναι σταθεροί. Ακόμα κι αυτοί της υποτιθέμενης αρρυθμίας.