«Γιατί δεν μιλάει κανείς γι' αυτό στην τηλεόραση; Γιατί κανένας δημοσιογράφος δεν ασχολείται με το θέμα; Δεν το ξέρουν; Ή μας έχουν ξεχάσει όλοι;». Σκύβω το κεφάλι γιατί δεν έχω απάντηση. Ναι, πράγματι, τους έχουμε ξεχάσει τους ηλικιωμένους. Έχουμε συνηθίσει τόσο να τα κάνουμε εμείς γι' αυτούς που δεν συλλογιζόμαστε ότι είναι ένα κομμάτι «εξουσίας» που μας έχουν παραχωρήσει, να ξέρουμε πόσα χρήματα έχουν στην τράπεζα, πόση ώρα μίλησαν στο τηλέφωνο, πόσο ρεύμα έκαψαν. Κι αυτό τους πονάει. Στην ανημποριά των γηρατειών προστίθεται μια ακόμη αδυναμία, εκείνη των ηλεκτρονικών συναλλαγών.

Οι ερευνητές Farooq Mubarak και Reima Suomi το ονομάζουν «γκρίζο ψηφιακό χάσμα» (grey digital divide). Είναι η πιο σκληρή εκδοχή του ψηφιακού αποκλεισμού: η περιθωριοποίηση των ηλικιωμένων σε μια εποχή που η τεχνολογία δεν είναι πολυτέλεια, αλλά προϋπόθεση συμμετοχής στην κοινωνία. Η έρευνά τους είναι αποκαλυπτική. Παρά την ευρεία διάχυση της τεχνολογίας, το χάσμα όχι μόνο δεν κλείνει αλλά βαθαίνει. Το αποτέλεσμα είναι ο αποκλεισμός από δικαιώματα που μέχρι χθες ήταν δεδομένα.

Το «γκρίζο ψηφιακό χάσμα» δεν είναι μόνο μια τεχνική δυσκολία. Είναι και μια κοινωνική απομόνωση. Οι νεότεροι επικοινωνούν με εφαρμογές, οργανώνουν τη ζωή τους μέσα από δίκτυα, διατηρούν σχέσεις και επαφές στο ψηφιακό πεδίο. Ο ηλικιωμένος που δεν ξέρει πώς να μπει σε αυτή τη σφαίρα, μένει πίσω. Απομονώνεται από φίλους και συγγενείς, χάνει την αίσθηση της συμμετοχής, βλέπει τον κοινωνικό του κύκλο να συρρικνώνεται. Οδηγείται σε κοινωνικό αποκλεισμό, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ψυχολογική του κατάσταση και κατά συνέπεια για τη συνολική του υγεία.

Η πανδημία της Covid-19 ήταν ο καταλύτης, το λέμε συχνά αλλά με άλλες αφορμές. Μέσα σε λίγους μήνες, η πρόσβαση στην υγεία μεταφέρθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά σε ψηφιακές πλατφόρμες: ραντεβού, ενημέρωση, παρακολούθηση θεραπειών. Για τους ηλικιωμένους που δεν είχαν τις δεξιότητες, το χάσμα έγινε χάσμα υγειονομικής περίθαλψης. Στην πιο κρίσιμη στιγμή, εκείνοι που είχαν μεγαλύτερη ανάγκη από ιατρική φροντίδα βρέθηκαν χωρίς τα απαραίτητα εργαλεία για να την εξασφαλίσουν. 

Δεν πρόκειται για ατομική αδυναμία. Δεν είναι ότι οι ηλικιωμένοι «δεν θέλουν» να μάθουν». Οι ίδιοι συχνά προσπαθούν αλλά σκοντάφτουν σε εμπόδια που δεν μπορούν να ξεπεράσουν μόνοι τους όπως ο ακριβός εξοπλισμός, οι δύσχρηστες εφαρμογές, η απουσία εκπαιδευτών με υπομονή και εξειδίκευση. Για να μάθει ένας άνθρωπος 70 ή 80 ετών να χρησιμοποιεί ένα νέο εργαλείο, δεν αρκεί ένα σεμινάριο για αρχάριους. Χρειάζεται εξατομικευμένη διδασκαλία, σεβασμός στον ρυθμό του, πρακτική εξάσκηση, και, πάνω απ' όλα, χρόνο. Η εκπαίδευση είναι καθοριστική, αλλά με διαφορετικούς όρους από ό,τι για τους νεότερους. Οι ηλικιωμένοι χρειάζονται συχνές υπενθυμίσεις, επανάληψη, και κυρίως εκπαιδευτές που δεν θα τους κάνουν να νιώθουν «ανίκανοι». 

Κι όμως, η κατάσταση αυτή δεν είναι αδιέξοδη. Η μείωση του «γκρίζου ψηφιακού χάσματος» απαιτεί συντονισμένη δράση. Όχι μόνο από το κράτος, αλλά και από τον ιδιωτικό τομέα, τα πανεπιστήμια, την υγειονομική περίθαλψη. Χρειάζονται ειδικά σχεδιασμένα προγράμματα εκπαίδευσης, φιλικές προς τον χρήστη εφαρμογές, υποδομές που να λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες των ηλικιωμένων. Η λύση «θα τους τα κάνουμε εμείς» δεν είναι πραγματική λύση. Ούτε για μας ούτε για εκείνους.

Το κρίσιμο ερώτημα είναι εάν θέλουμε πραγματικά να εντάξουμε τους ηλικιωμένους στον ψηφιακό κόσμο ή απλώς θεωρούμε ότι «όποιος δεν μπορεί, ας μείνει πίσω»; Η σημερινή κατάσταση δείχνει περισσότερο το δεύτερο. Κι αυτό συνιστά μια μορφή θεσμικής ηλικιακής διάκρισης. 

Η ειρωνεία είναι ότι οι ηλικιωμένοι, αν είχαν τη δυνατότητα να ενταχθούν, θα μπορούσαν να αποτελέσουν πηγή πλούτου για την κοινωνία. Η εμπειρία τους, οι γνώσεις τους, η συμμετοχή τους θα μπορούσαν να ενισχύσουν το κοινωνικό κεφάλαιο. Αντί γι' αυτό, τους αφήνουμε εκτός. Και το χάσμα μεγαλώνει. 

Δεν θα εξαλειφθεί ποτέ εντελώς γιατί η τεχνολογία προχωράει πάντα πιο γρήγορα από ό,τι μπορούν να την ακολουθήσουν όλοι. Όμως μπορεί να μειωθεί. Μπορεί να περιοριστεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην γίνεται αιτία κοινωνικού αποκλεισμού.

Σκύβω το κεφάλι στο ξέσπασμα της καλής μου γειτόνισσας -που ευτυχώς έχει εμένα- αλλά δεν μένω αδρανής. Σας γράφω και σας καλώ να δούμε πραγματικά τους μεγαλύτερους και να σκύψουμε πάνω στις ανάγκες τους. Νομίζετε ότι δεν θα έρθει και η δική μας σειρά;