Ένα πρότζεκτ του οποίου ηγείται το Ινστιτούτο Κύπρου επιχειρεί να δικτυώσει πόλεις και ανθρώπους της Μεσογείου στο παρόν τους μέσα από τις ιστορίες του παρελθόντος τους 

Το σύνορο από μπλε και πράσινα βαρέλια και τα στενά της Λευκωσίας που οδηγούν σχεδόν νομοτελειακά σε αδιέξοδο κατάφεραν να εντυπωσιάσουν μια ομάδα επισκεπτών από Ιταλία, Ελλάδα, Ιορδανία, Αίγυπτο, Τουρκία και Αμερική, που περπατούσαν στην παλιά πόλη τις ζεστές μέρες του περασμένου Μάη. Δεν ήταν γκρουπ τουριστών, αλλά νεαροί επιστήμονες και ακαδημαϊκοί που συμμετέχουν στο πολύ ενδιαφέρον πρότζεκτ Mediterranean Palimpsests: Connecting the Art and Architectural Histories of Medieval and Early Modern Cities.

Πρόκειται για ένα πρότζεκτ του Ινστιτούτου Κύπρου [ΙΚ] και δη των Εργαστηρίων Χαρακτηρισμού Τέχνης "Ανδρέας Πίττας". Το πρότζεκτ διερευνά τα ιστορικά στρώματα μεσογειακών πόλεων ο πυρήνας των οποίων είναι μεσαιωνικός. Λευκωσία, Γρανάδα, Κόρδοβα, Ρώμη και Θεσσαλονίκη είναι οι πόλεις-εργαστήρια του πρότζεκτ, το οποίο στοχεύει στο να δημιουργήσει επιστημονικές συνδέσεις που πάνε πέρα από την ιστοριογραφία κάθε πόλης, που προκαλούν τις εθνικές αφηγήσεις και εξετάζουν / αμφισβητούν τις σύγχρονες κοινωνικοοικονομικές πραγματικότητές της.

Η πραγματικότητα της Λευκωσίας

Το πρότζεκτ -για το οποίο το ΙΚ πέτυχε χρηματοδότηση από το Getty Foundation [ΗΠΑ] ύψους 240 χιλιάδων δολαρίων (περί τις 204 χιλιάδες ευρώ)- περιλαμβάνει τρία επιτόπια εργαστήρια στις προαναφερθείσες ιστορικές πόλεις της Ισπανίας, της Ελλάδας και της Κύπρου. Η αρχή έγινε από τη Λευκωσία, όχι μόνο επειδή αποτελεί έδρα του ΙΚ, αλλά και γιατί "στην Κύπρο και δη στη Λευκωσία, λόγω της παρούσας κατάστασης και του ότι πρόκειται για μια πόλη χωρισμένη στα δύο, δεν μπορείς να μιλήσεις για πολιτιστική κληρονομιά, για τέχνη και αρχιτεκτονική του Μεσαίωνα και των επόμενων περιόδων χωρίς να αντιμετωπίσεις το παρόν και το πώς το παρελθόν καθρεφτίζεται σ' αυτό το παρόν", σχολιάζει ο δρ Νικόλας Μπακιρτζής, διευθυντής του διδακτορικού προγράμματος Επιστημών και Τεχνολογιών για την Πολιτιστική Κληρονομιά του Ινστιτούτου Κύπρου και επικεφαλής του πρότζεκτ μαζί με τη δρα D. Fairchild Ruggles, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις.
"Από την πρώτη μέρα, όλοι αυτοί οι νέοι επιστήμονες που ο καθένας έχει την εξειδίκευσή του -στην κεραμική της ισλαμικής Σικελίας, στην αναγεννησιακή τέχνη της Βενετίας, στη βυζαντινή Αθήνα κ.ο.κ.- μόλις ήρθαν και 'εκτέθηκαν' στην πραγματικότητα της Λευκωσίας και καθώς προσπαθούσαμε μέσα από την ιστορική Λευκωσία να βγάλουμε δείγματα αυτού του παρελθόντος, όλες οι ερωτήσεις που έκαναν αφορούσαν το σήμερα. Κι αυτό γιατί κάποια μνημεία διατηρούνται καλά, άλλα έχουν άλλες χρήσεις, άλλα είναι εκκλησίες κι άλλα τζαμιά, κάποιες εικόνες ακόμα έχουν χρήση λατρευτική και άλλες είναι μέσα σε μουσεία. Υπάρχει μετά και η πράσινη γραμμή που πάντα είναι ένα σοκ για όλους. Από την άλλη, όταν το παραθέσεις με την έννοια του πώς μπορούμε να μελετήσουμε και να καταλάβουμε το παρελθόν σε σχέση με το παρόν, η πράσινη γραμμή είναι εκεί και διαχωρίζει όχι μόνο τα δύο μισά ενός όλου, αλλά και τις αφηγήσεις. Η συζήτηση στρέφεται στο πώς αυτές οι αφηγήσεις ενός κοινού χώρου -γιατί το βλέπουμε, είναι μία η πόλη, ιδιαίτερα με την οχύρωση [σ.σ. τα ενετικά τείχη] που δημιουργεί αυτό τον τέλειο κύκλο- κάνουν τον χωρισμό του όλου ακόμα πιο έντονο. Κι αυτό σε αναγκάζει να συνειδητοποιήσεις ότι εδώ υπάρχει ένα κοινό παρελθόν, ένας κοινός πολιτισμικός χώρος ο οποίος, όμως, τον 20ό αιώνα υπέστη μια πληγή, χωρίστηκε βίαια και από εκείνη τη στιγμή και μετά δύο διαφορετικές αφηγήσεις προσπαθούν να ισορροπήσουν σε κάτι το οποίο είναι εντελώς τεχνητό. Αλλά είναι υπαρκτό. Αυτή, λοιπόν, η συνθήκη δημιούργησε ένα τέλειο περιβάλλον για συζήτηση".

H διαχείριση των μνημείων

Οι επικεφαλής του πρότζεκτ θέλησαν, με το πρώτο σεμινάριο στη Λευκωσία, να χρησιμοποιήσουν την πόλη "ως ένα σοκ για τη σημασία του σήμερα στη μελέτη της ιστορίας της τέχνης και της αρχιτεκτονικής: ότι δεν μπορούμε -ειδικά στο πλαίσιο ιστορικών πόλεων όπως είναι η Λευκωσία- να αποφύγουμε και να κλειστούμε ως επιστήμονες στην περίοδο της εξειδίκευσής μας", σημειώνει ο δρ Μπακιρτζής. "Ούτε να κοιτάμε μόνο τη Λευκωσία. Πρέπει να μάθουμε και από άλλες πόλεις και από άλλες καταστάσεις. Στη Λευκωσία οι συνάδελφοι από την Τουρκία μάς μιλούσαν για το τι γίνεται στην Άγκυρα και στην Κωνσταντινούπολη. Είναι δύο πόλεις που αναπτύσσονται σε μια άλλη κατάσταση και εκεί υπάρχει μια διαχείριση των μνημείων πολύ διαφορετική τώρα από μια άλλη, πιο ισλαμική ιδεολογία. Στη Γρανάδα και στην Κόρδοβα τα μνημεία του ισλάμ είναι πλέον μουσεία τα οποία επισκέπτονται εκατομμύρια επισκέπτες κάθε χρόνο. Όταν πας εκεί δεν βλέπεις μια πόλη η οποία λειτουργεί, αλλά βλέπεις ένα μουσείο. Υπάρχουν ολόκληρες περιοχές όπου αισθάνεσαι ότι είσαι σε ένα μουσείο. Στη Θεσσαλονίκη τα μνημεία ασφυκτιούν μέσα σε έναν αστικό ιστό ο οποίος αναπτύσσεται πολλές φορές χωρίς να τα έχει ενσωματώσει με ουσιαστικό τρόπο. Είναι μια επιφανειακή σχέση, εκτός από μνημεία όπως οι βυζαντινές εκκλησίες που λειτουργούν ακόμα. Οπότε αναγκαστήκαμε να συζητήσουμε και να δούμε και τη σημασία της θρησκείας στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε μνημεία της Ιστορίας και της τέχνης του Μεσαίωνα. Εφόσον έχουν σχέσεις με θρησκείες, ακόμα λειτουργούν. Και εκεί που πολλές φορές εμείς ως επιστήμονες ξεκινούσαμε με έντονο προβληματισμό απέναντι στη χρήση πολλών σημαντικών μνημείων, διαπιστώσαμε ότι πολλές φορές είναι ακόμα ένα στρώμα που βοηθά στη διάσωσή τους. Αυτές οι ισορροπίες και οι προβληματισμοί συχνά δεν έχουν την απόλυτη απάντηση ή λύση".

Οι αφηγήσεις των πόλεων

Στο πώς συντηρείται έκαστο μνημείο αντανακλάται το πόσο μια πόλη σέβεται ή αναγνωρίζει την Ιστορία της; Ο δρ Μπακιρτζής απαντά καταφατικά. "Πάντα όταν κάνεις μια συντήρηση, κάνεις επιλογές. Ποιες είναι αυτές οι επιλογές και κατά πόσο συνάδουν με την ιδεολογία και την αφήγηση της Ιστορίας της πόλης. Γι' αυτό έχουν ιδιαίτερη σημασία τα μουσεία των πόλεων. Για μας η επίσκεψη στο Λεβέντειο Μουσείο ήταν πολύ χρήσιμη γιατί το Λεβέντειο κάνει αυτό ακριβώς: είναι ένα μουσείο το οποίο μέσα από τις συλλογές του αφηγείται την Ιστορία της πόλης. Αφού, λοιπόν, είχαμε επισκεφτεί και περπατήσει σχεδόν εξολοκλήρου την ιστορική πόλη, επισκεφτήκαμε το Λεβέντειο και είδαμε πώς τα μνημεία είχαν περάσει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο -μέσα από τα εκθέματα των συλλογών του μουσείου- στην αφήγησή του. Έχει μεγάλη σημασία για μας το πώς τα μουσεία ενσωματώνουν αντικείμενα τέχνης, αναφορές σε σημεία αρχιτεκτονικής και αρχαιολογικά δεδομένα στην αφήγησή τους".

Η διαίρεση της Λευκωσίας

"Η διαίρεση δεν δίνει την ευκαιρία στη Λευκωσία να δει την παλιά πόλη συνολικά", σχολιάζει ο δρ Μπακιρτζής. "Δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από το γεγονός ότι υπάρχει ένα σύνορο, ότι πρόκειται για μια στρατιωτικοποιημένη περιοχή. Άλλες περιοχές μπορούν ιδανικά να πουν πως είναι κάτω από τον αρχαιολογικό νόμο, όπου μόνο αρμόδιες υπηρεσίες έχουν έλεγχο κ.λπ. Κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό -αυτή τη στιγμή- στη Λευκωσία. Εντυπωσιάζει, βέβαια, το πώς ζούμε την πόλη στην καθημερινότητά μας: ένας δρόμος ξαφνικά κόβεται στη μέση, συναντάς ένα φυλάκιο, βλέπεις κτήρια που πέφτουν, ο χρόνος έχει παγώσει. Όταν το δεις, όμως, με τη ματιά του αρχαιολόγου, του ιστορικού, του ειδικού της ιστορίας της τέχνης, του αρχιτέκτονα, είναι μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα άσκηση. Γιατί εκεί βλέπεις το πέρασμα του χρόνου και το τι μπορεί να συμβεί σε μια ιστορική πόλη χωρίς φροντίδα. Πολλές φορές ξεχνούμε -ιδιαίτερα όταν έχουμε συντηρήσει και φτιάξει κάποια μνημεία- ότι αυτά είναι κτήρια που θέλουν συνεχή φροντίδα. Όταν δεις ένα παλιό κτήριο μέσα στη νεκρή ζώνη, συνειδητοποιείς ότι πρόκειται για δεκαετίες έλλειψης φροντίδας. Από την άλλη, η φροντίδα θα το είχε αλλάξει. Ο έκαστος ιδιοκτήτης θα είχε αλλάξει τη στέγη του, θα έκανε επέκταση, θα τοποθετούσε μια τέντα... που πολλές φορές εμείς είμαστε διστακτικοί να τα αποδεχθούμε, αλλά φύγαμε όλοι και λέγαμε 'τι καλά να ήταν σε χρήση όλα αυτά τα κτήρια'". Εν τέλει, τα μέλη αυτής της ομάδας που θα εκτεθεί σε διαφορετικά παραδείγματα πόλεων σχετικά με τη διαχείριση των μνημείων τους και άρα του παρελθόντος τους θα αρχίσουν να σκέφτονται λίγο διαφορετικά και θα ενσωματώσουν στη σκέψη τους τη σημασία της μακράς και πλούσιας στρωματογραφίας μνημείων της Ιστορίας και της τέχνης".