Συνέντευξη στη Μερόπη Μωυσέως | Απρίλιος 2013
Τριάντα τέσσερα χρόνια μετά την τελευταία του ποιητική συλλογή, ο Χρίστος Χατζήπαπας εξέδωσε την περσινή άνοιξη την έκδοση "Τα πηγάδια της Ιστορίας". Η εν λόγω συλλογή, από 51 ποιήματα, παρουσιάζεται την ερχόμενη βδομάδα και δίνει την καλή αφορμή για μια συνομιλία με τον πάντα καυστικό πεζογράφο, ποιητή και νυν πρόεδρο της Ένωσης Λογοτεχνών Κύπρου.
Πολιτικοί, παπάδες, οι απαθείς πολίτες του τόπου, ο ίδιος του ο εαυτός δέχονται τα πυρά της ποιητικής γλώσσας του Χατζήπαπα, ο οποίος με όπλα την ειρωνεία και τον αυτοσαρκασμό, αλλά και μια απέραντη -και γόνιμη- θλίψη, γράφει για την Κύπρο, τον έρωτα, τη ζωή, τον θάνατο. "Η ποίηση", λέει, "σκοπεύει το καίριο και αγγίζει το συναίσθημα βαθιά".
Ένα απ' αυτά τα συναισθήματα είναι και η θλίψη και η απογοήτευση.
Η θλίψη είναι πράγματι ένα από τα χαρακτηριστικά της ποίησής μου, τουλάχιστον αυτής της δουλειάς. Είναι ουσιαστικά το απόσταγμα αυτού που ζούμε όχι μόνο στην ιδιωτική αλλά στη γενικότερή μας ζωή, αυτού που ζούμε ως τόπος. Και δεν είναι μόνο το σημερινό ζην, αλλά για να φτάσουμε σ' αυτό σημαίνει ότι έχουμε διαπράξει κάτι που δεν ήταν σωστό.
Είστε ιδιαίτερα επικριτικός στην εν λόγω συλλογή, ειδικά με τα ποιήματα του πρώτου μέρους, "Της γλυκείας χώρας Κύπρου που μισή και σερνάμενη την καταντήσαμε".
Νομίζω ότι γίνεται μια αναδιαπραγμάτευση, ένας αναστοχασμός με τον εαυτό μας, που ειδικά στις μέρες μας ήταν αναγκαίο να γίνει. Και αν αυτό το μήνυμα, το όποιο μήνυμα, από τους λογοτέχνες, καταφέρει να περάσει και στον κόσμο, πιστεύω ότι θα βρει εύφορο έδαφος λόγω και της κρίσης που βιώνουμε σήμερα. Η οποία δεν είναι μόνο οικονομική αλλά κρίση αξιών. Είναι μια κρίση που ξεκίνησε με τις απαρχές της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Πολλά ψέματα έχουν διοχετευθεί στη ζωή μας ως αλήθειες, αρχίζοντας από τον απελευθερωτικό αγώνα και τα αποτελέσματά του, ο οποίος υπήρξε το ιερό άλλοθι της καθεστηκυίας τάξης αλλά έχει φέρει πολλά προβλήματα σ' αυτή την ίδια την ύπαρξη της ΚΔ. Και συνεχίζοντας με τις σχέσεις μας με τους Τουρκοκυπρίους και τις σχέσεις μας με τους φιλέκδικους Άγγλους. Νομίζω πως πολλά πράγματα δεν ήταν αναγκαία σε εκείνον τον αγώνα ο οποίος επισώρευσε πολλά κακά. Ακολούθησε το '63-'64 και ο χειρισμός του σύνοικου στοιχείου, ο οποίος ήταν εγκληματικός κατά την άποψή μου. Θεωρήθηκε πατριωτισμός τότε. Και μάλιστα οι ιθύνοντες κυριάρχησαν στο πολιτικό και κοινωνικό στερέωμα της Κύπρου. Στη συνέχεια, αυτοί έκαναν τα παιχνίδια της διαπλοκής ανάμεσα στην πολιτική και την οικονομία. Τα απτά της αποτελέσματα τα βλέπουμε σήμερα με την οικονομική κρίση. Η οποία, όπως προανέφερα, είναι και κρίση αξιών που θα πρέπει να αναδιαπραγματευτούμε με τον εαυτό μας.
Αν υπάρχει κάτι καλό σε αυτή την κρίση, είναι αυτή η αναγκαιότητα που δημιουργείται για αναστοχασμό.
Ποια ελπίδα μπορεί να τρέφει κάποιος σήμερα; Στα ποιήματά σας αφήνετε να εννοηθεί ότι θα μπορούσε να είναι ο έρωτας, κι αυτόν όμως τον χειρίζεστε σαν κάτι άπιαστο.
Ο έρωτας ως αξία είναι πάντα μια καταφυγή. Είναι εκεί που παίζεται το παιχνίδι της ελπίδας. Και εκεί, όμως, υπάρχει πάντα μια άλλη επαλήθευση.
Ή και ψευδαίσθηση.
Ναι. Όμως είναι μια παρηγοριά. Στη δουλειά μου συνυπάρχουν αυτά τα στοιχεία της πατρίδας, του έρωτα, των προσωπικών αλλά και ευρύτερων λαθών. Νομίζω πως για ένα κοινωνικό ον, όπως πρέπει να είναι οι λογοτέχνες, αυτό θα ήταν απαραίτητο. Θα ήθελα, όπως εγώ, και άλλοι λογοτέχνες να μην ιδιωτεύουν στην ποίησή τους. Αλλά δεν μπορεί κανένας να το θέσει αυτό ως κανόνα. Για τη δική μου δουλειά, ενώ φαίνεται κάποια ιδιώτευση στα θέματα του έρωτα και της θλίψης, νομίζω πως υπάρχει η προέκταση στο γενικότερο περιβάλλον.
Ανοίγετε το θέμα του ρόλου των ανθρώπων των γραμμάτων στην κοινωνία.
Έχω την εντύπωση πως η κοινωνία μας δεν έχει ανάγκη την πνευματικότητα, δεν έχει ανάγκη τους ανθρώπους των γραμμάτων και αυτό αποδεικνύεται καθημερινά. Ακόμη κι αυτή η συνέντευξη μπορεί να διαβαστεί από ελάχιστους ανθρώπους όταν την δουν. Κάποιοι θα γυρίσουν σελίδα στα πολιτικά, στα οικονομικά. Στα κανάλια βγάζουν ένα σωρό οικονομολόγους και πολιτικούς κυρίως, από το πρωί μέχρι το βράδυ, αλλά σχεδόν ποτέ ανθρώπους των γραμμάτων να πουν την άποψή τους. Αυτό νομίζω ότι δημιουργεί μια διασύνδεση με τη στάση των ανθρώπων των γραμμάτων να απομονώνονται. Όμως, κατά την άποψή μου οι άνθρωποι που γράφουν πρέπει να έχουν το βλέμμα τους στραμμένο και προς τα έξω γιατί τι άλλο είναι η τέχνη, αν δεν είναι η αντίδραση του γράφοντος απέναντι σε αυτό που όταν ανοίξει το παράθυρό του είτε τον ευχαριστεί, ή θα ήθελε να το βελτιώσει, να δει τον κόσμο διαφορετικά. Αυτό είναι η τέχνη. Ακόμη κι από την ασχήμια, να φτιάξει ομορφιά μέσα από το έργο του, όπως έλεγε ο Ντοστογιέφσκι.
Ο Τίτος Πατρίκιος είχε πει πως κανένας στίχος δεν μπορεί να ανατρέψει καθεστώτα.
Συμφωνώ. Παρόλο που τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο οι συγγραφείς, επειδή διαβάζονται από τον κόσμο, έχουν και τρόπο να επηρεάσουν τα πράγματα. Ζητείται η άποψή τους. Σε μας δεν συμβαίνει αυτό το πράγμα.
Γιατί όμως;
Είναι πολύ μεγάλο θέμα. Η Κύπρος δεν έχει περάσει από τον Διαφωτισμό. Και αυτό δημιουργεί ένα πλέγμα σκοταδισμού στον τρόπο σκέψης μας. Για παράδειγμα, είναι γεγονός για τον απλοϊκό κόσμο και όχι μόνο ότι δάκρυσε η Παναγία. Αυτά τα πράγματα δεν είναι νοητά στον σύγχρονο Ευρωπαίο. Στην Κύπρο είναι λίγο ισλαμίζουσα η κατάσταση. Παίρνουμε ως δεδομένη την ύπαρξη κάποιου που ονομάζουμε θεό και τον ανθρωποποιούμε μάλιστα! Προχθές οι παπάδες κάνανε δέηση για να ξεπεράσουμε την κρίση. Αυτοί οι ίδιοι είναι μέρος της κρίσης. Αυτοί οι μεγαλόσχημοι 20 επισκόποι, αν το μετέφερα στη δημόσια υπηρεσία, θα ήταν κλίμακας 15 όλοι αυτοί. Σε τι χρειάζονται; Έχουν κάνει κάτι πνευματικό που να ανυψώσει την ψυχή και το πνεύμα των ανθρώπων;
Πρώτα απ' όλα, ο χριστιανισμός ο ίδιος ήταν ο καταστροφέας του ελληνικού πολιτισμού. Το μεγαλύτερο ψέμα που δημιούργησε η ελληνική σκέψη με τη βοήθεια του ιερατείου είναι ότι υπάρχει μια σύμπνοια μεταξύ ελληνικότητας και χριστιανισμού. Ουδέν αναληθέστερον. Όμως αυτό το πράγμα διέπει τις σκέψεις και των Κυπρίων και των Ελλαδιτών σε μεγάλο βαθμό. Ειδικά σε καιρούς κρίσης, θα έβλεπα έναν διαφορετικό ρόλο της Εκκλησίας. Στη Γερμανία ξέρω ότι η Εκκλησία έχει νοσοκομεία, παιδικούς σταθμούς, γηροκομεία. Εμάς, είναι έμποροι της χειρίστης μορφής, όπως αυτοί που έκλεψαν τις τράπεζες, γιατί κλέφτες και προδότες είναι όσοι συνετέλεσαν στην τελευταία προδοσία του τόπου μας, οι τραπεζίτες και μαζί τους η ίδια η Εκκλησία. Το ότι δεν περάσαμε από τον Διαφωτισμό θα μας κυνηγά ίσως και τον επόμενο αιώνα. Αυτός ο υπερπατριωτισμός μας, ο μη εκλογικευμένος πατριωτισμός, έχει επιφέρει τόσα δεινά και στις σχέσεις μας με τους Τουρκοκυπρίους. Τι έχουμε να μοιράσουμε με τους Τ/Κ; Πόσο πιο εχθροί μας είναι οι Τ/, συγκρίνοντάς τους με τους σημερινούς πραγματικούς εχθρούς που κατέστρεψαν τον τόπο οικονομικά; Πιστεύω ακόμα ότι το 2004, αν δεχόμασταν το Σχέδιο Ανάν με όλα τα κακά του, η Κύπρος δεν θα έφτανε οικονομικά σ' αυτή την κατάσταση.
Θα σας ρωτούν τι συμφέροντα έχετε με όσα λέτε, κ. Χατζήπαπα.
Δεν είμαι πρόσφυγας, αλλά έζησα στην Κερύνεια πριν το 1974 και τη θεωρώ τη δεύτερη γενέτειρά μου. Εκεί ανδρώθηκα, εκεί έγραψα και την πρώτη μου ποιητική συλλογή, ανακάλυψα ξανά τον εαυτό μου εκεί. Πολλές φορές συγκρίνω την Κερύνεια με ένα κορίτσι αθώο, των 18 χρόνων. Με εξήντα χιλιάδες έποικους από την Ανατολία, τη χειρίζονται με τον χειρότερο τρόπο: έχουν αλλάξει τη φυσιογνωμία και το ωραίο της πρόσωπο. Όλα αυτά με πειράζουν σαν να είμαι δυο φορές πρόσφυγας.
Μια θέση λέει ότι καμιά χώρα δεν κατακτάται αν δεν έχει στο εσωτερικό της ανθρώπους που υποβοηθούν τις εξωτερικές δυνάμεις.
Δεν παραβλέπει κανένας ότι υπήρξε μια σοβινιστική ηγεσία με επικεφαλής τον Ντενκτάς ο οποίος ήταν ξεκάθαρα μέλος των μυστικών υπηρεσιών του παρακράτους της Τουρκίας. Πολλές φορές ο Ντενκτάς ενεργούσε και παρά τη θέληση των κυβερνήσεων της Τουρκίας. Εγώ βλέπω τη δική μας στάση, πάντα και μέσα από το έργο μου. Πολλοί με κριτικάρουν ότι λέω πράγματα που δεν θα έπρεπε. Μου λένε 'οι άλλοι δεν έκαναν;'. Βεβαίως και έκαναν, αλλά είναι καθήκον των Τουρκοκυπρίων να πουν οι ίδιοι τα δικά τους. Έτσι γίνεται ο εξαγνισμός και η κάθαρση. Να πει ο καθένας τα δικά του λάθη. Και κάτι άλλο: υπάρχουν Τ/Κ που έχουν γράψει πολύ ωραία ποιήματα για ευαίσθητα θέματα. Το καλύτερο ποίημα που γράφτηκε για τους Ισάακ και Σολωμού είναι από τον Ουμίτ Ινατσί.
Κάποτε είχα γράψει πως είμαστε αππωμένοι και μουσουπέττηδες και εμείς και οι Τ/Κ. Δεν βλέπουμε το δάσος και ασχολούμαστε με το δέντρο. Όπως τώρα στην οικονομία, ασχολούμασταν με την ΑΤΑ και τον 13ο και δεν βλέπαμε τη χιονοστιβάδα που ερχόταν κατά πάνω μας. Δεν βλέπουμε ότι η διχοτόμηση της πατρίδας μας, που γίνεται τώρα με τον ερχομό των εποίκων, ξεπερνά κατά πολύ τις όποιες διαφορές είχαμε κατά καιρούς με τους Τ/Κ. Οι οποίοι, ναι, είχαν μια σοβινιστική ηγεσία, αλλά εμείς ήμασταν το κράτος και έπρεπε να τους προστατέψουμε ως κόρη οφθαλμού. Ακόμη και σήμερα, που προσπαθούν να περικόψουν τις ιατρικές δαπάνες για τους Τ/Κ. Αυτό για μένα είναι παράλογο και θα πρέπει να το ξανασκεφτούν οι πολιτικοί μας, γιατί είναι ένα παράθυρο ανοιχτό προς τους Τ/Κ, από τα λίγα που μας έχουν μείνει. Τώρα πάμε να τους καταστήσουμε έρμαιο της τουρκικής πολιτικής, η οποία κάποια στιγμή, όταν θα κάνουμε το επόμενο λάθος, θα το επωφεληθεί σε όλη την έκτασή του και θα μας οδηγήσει στα χειρότερα.
Απόσταγμα όσων είπατε μέχρι τώρα είναι τα "Πηγάδια της Ιστορίας";
Ως συλλογή, ναι. Αλλά αυτή η απελπισία βρίσκεται σε ένα άλλο ποίημα, στις "Αροδάφνες στον αυτοκινητόδρομο". Η αροδάφνη, το χαρακτηριστικό κυπριακό φυτό της Κύπρου, που ανθεί σε πάντα καιρό, είναι για μένα η ψυχή της Κύπρου που θέλει να ζήσει και πρέπει να την κρατήσουμε ζωντανή. Το ποίημα γράφτηκε μετά από μια αποτυχημένη -ως συνήθως- συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου, την άνοιξη 2009. Πλήρης απογοήτευση. Είχα πάει σε έναν γάμο στη Λεμεσό και επιστρέφοντας το βράδυ προς τη Λάρνακα έβλεπα εκείνες τις αροδάφνες που ανθούσαν και μέσα στην απελπισία του κλίματος της αποτυχίας γράφτηκε αυτό το ποίημα, στο αυτοκίνητο. Υπαγόρευα στην σύζυγό μου και το έγραφε. Ε λοιπόν, αυτή η αροδάφνη, λέω ότι δεν υπάρχει πια χρόνος, πρέπει να δούμε πώς θα την σώσουμε.
"Ευτυχώς, αροδάφνη,
ευδοκιμείς ακόμη στα μέρη μας,
τα ξηρικά
στην πέτρα
τον ασβεστόλιθο
το σεληνιακό τοπίο της ψυχής
μέσα στη σκόνη των ερήμων μας
τη χαρμολύπη του καλοκαιριού
βγαίνεις στους δρόμους
με το ροζ φουστάνι
το άσπρο νυφικό
χορεύοντας
ατίθαση προκλητική
η τρίτη, η καλλύττερη λαλούν σε Ροδαφνούσα
και τώρα λοιδορείς με χρώματα
τη μέσα σκοτεινιά μας συνδαυλίζοντας ό,τι απέμεινε
με σπινθήρα ακροτελεύτιο
βαθιά
στο νεκρωμένο εγώ μας.
Όμως αργήσαμε πολύ:
άνου να πάμεν, Ροδαφνού, τζ' αφταίννει το καμίνιν...
+ Η ποιητική συλλογή "Τα πηγάδια της Ιστορίας" [εκδ. Γαβριηλίδης] παρουσιάζεται την Παρασκευή 26 Απριλίου 2013 στην αίθουσα εκδηλώσεων της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος [Κύπρου] στις 19:30. Σύντομες παρουσιάσεις από τους Γιώργο Φράγκο, Αιμίλιο Σολωμού και Νιαζί Κιζίλγιουρεκ.
