Γράφει η Χριστίνα Λάμπρου

"Κοίτα με στα μάτια!", λέει η Μαρίνα Αμπράμοβιτς στο φιλότεχνο κοινό που κάθεται απέναντί της, στο πλαίσιο της αναδρομικής έκθεσής της στο ΜΟΜΑ. Η συνάντηση καταγράφεται στο ντοκιμαντέρ του Μάθιου Άκερς "The Artist Is Present" που θα δούμε στις 4 Αυγούστου στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Λεμεσού

Μια αναδρομική έκθεση στο ΜΟΜΑ είναι για έναν καλλιτέχνη κάτι σαν το Walk of Fame του Χόλιγουντ. Και αν η Μαρίνα Αμπράμοβτς έφτιαξε τον δικό της θρύλο χαράσσοντας πεντάλφες στην κοιλιά της, ξαπλώνοντας σε πάγο ή ζητώντας από το κοινό να πληγώσει το σώμα της, σήμερα μπορεί να ζητά κάτι ακόμη πιο ακραίο από τους θαυμαστές της: να καθίσουν ακίνητοι απέναντί της και να την κοιτάξουν στα μάτια!

Την προετοιμασία και την πορεία του έργου που συνοψίζει την κορύφωση της πορείας της εικαστικού παρουσιάζει το ντοκιμαντέρ του Μάθιου Άκερς [παραγωγής 2012] με τίτλο "The Arist is Present". Το ντοκιμαντέρ, το οποίο μοιράζεται τον τίτλο του έργου αλλά και ολόκληρης της αναδρομικής, θα προβληθεί στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Λεμεσού. Η ταινία απευθύνεται σε ένα ακροατήριο που [είτε συμπαθεί είτε όχι] γνωρίζει το έργο της Αμπράμοβιτς και τη σημασία του στον επαναπροσδιορισμό του έργου τέχνης τα τελευταία σαράντα χρόνια. Απευθύνεται παράλληλα και στο ευρύ κοινό συστήνοντας μια ακραία, συναρπαστική και γοητευτική προσωπικότητα, μια γνήσια ντίβα της σύγχρονης τέχνης [η αναλογία με την Μαρία Κάλλας προκύπτει συχνά].

Συναρπάζοντας τον Φρόιντ

Η Αμπράμοβιτς γεννήθηκε στο Βελιγράδι στην πρώην Γιουγκοσλαβία το 1946. "Όταν με ρωτούν από πού είμαι, δεν λέω ποτέ πως είμαι από τη Σερβία. Λέω πως έρχομαι από μια χώρα που δεν υπάρχει πια". Το 1997 παρουσίασε στην Μπιενάλε Βενετίας το έργο της με τίτλο Balkan Baroque [έργο που τιμήθηκε με Χρυσό Λέοντα], όπου καθάριζε 1.500 ματωμένα κόκαλα αγελάδων επί τέσσερις μέρες, αφηγούμενη, θρηνώντας, ιστορίες από την πατρίδα της. "Από τη μια η αυστηρότητα και ο πνευματισμός της Ορθοδοξίας, από την άλλη ο κομουνισμός, και εγώ ως μικρό κοριτσάκι στη μέση", λέει για τα πρώτα της χρόνια. "Με κάνει όμως αυτό που είμαι. Είμαι ένας άνθρωπος που σίγουρα θα διασκέδαζε τον Φρόιντ".
Πρωτοπόρος του είδους της περφόρμανς αρτ, η Αμπράμοβιτς ξεκίνησε να χρησιμοποιεί το σώμα της ως θέμα, αντικείμενο και μέσο της εικαστικής δουλειάς της από τις αρχές της δεκαετίας του '70. Η εμμονή, η πειθαρχεία, η επιμονή και η πεποίθηση με την οποία επεδίωξε το είδος της τέχνης της την καθιέρωσε ως μια από τις ακραίες προσωπικότητες του χώρου.

"Είναι εντάξει να είναι κανείς εναλλακτικός στα είκοσι, τα τριάντα ή τα σαράντα. Αλλά, συγγνώμη, εγώ είμαι 63. Δεν θέλω πια να είμαι εναλλακτική. Θέλω να ανήκω σε ένα πραγματικό είδος τέχνης προτού πεθάνω", λέει η ίδια στον φακό του Μάθιου Άκερς, επισημοποιώντας έτσι και την αίσθηση της σημασίας που έχει η έκθεση. Με την αναδρομική έκθεση του ΜΟΜΑ εδραιώνεται τόσο η υστεροφημία της ίδιας της Αμπράμοβιτς όσο και η θέση της περφόρμανς αρτ στον χώρο τής τέχνης.

Εδώ και τώρα

Με το χαρακτηριστικό, εμμονοληπτικό στυλ της, η Αμπράμοβιτς καθόταν στο ΜΟΜΑ επί τρεις μήνες, κάθε μέρα για επτά ώρες, σε μια καρέκλα υποδεχόμενη έναν-έναν 850.000 θεατές [ανάμεσα στο συγκινημένο πλήθος η Σάρον Στόουν, η Ιζαμπέλα Ροσελίνι, η Μπγιορκ και ο Μάθιου Μπάρνι, αλλά και η μεγάλη θαυμάστριά της Lady Gaga]. Σιωπηλοί, καλλιτέχνης και επισκέπτης κάθονταν ο ένας απέναντι στον άλλο, στην πιο μακροσκελή περφόρμανς της ιστορίας. "Για μένα υπάρχει πάντα ένα ερώτημα: αν η ζωή μας είναι τόσο γρήγορη, τότε η τέχνη μας πρέπει να διαρκεί πολύ για να μπορέσουμε να καταλάβουμε το εδώ και το τώρα. Το πώς μπορούμε να ζήσουμε πραγματικά στο παρόν. Για την περφόρμανς αυτό το παρόν είναι τα πάντα. Ο θεατής πρέπει να είναι στο ίδιο παρόν με τον καλλιτέχνη. Και νομίζω ότι είναι μια δίκαιη ανταλλαγή, αν μου δώσεις τον χρόνο σου θα σου δώσω το έργο".

Τα όρια μιας σχέσης

Το έργο που συνοψίζει τον δυναμισμό της πορείας που διέγραψε για τέσσερις δεκαετίες η Αμπράμοβιτς, αλλά και τη δίψα της για ανθρώπινη επαφή, θυμίζει τη σειρά που έμεινε γνωστή ως "The relation works", σειρά που είχε κάνει τη δεκαετία του '70 μαζί με τον τότε σύντροφό της Ούλαϊ - με τον οποίο η Αμπράμοβιτς συναντιέται μετά από χρόνια ξανά στο ντοκιμαντέρ. Μια σιωπηλή παραδοχή της τεράστιας δύναμης των συνεταιρικών έργων του ζευγαριού προβάλλει στην απλότητα και τη σκληράδα του νέου έργου μέσα από το οποίο η Αμπράμοβιτς συμφιλιώνεται με το παρελθόν της. Κεντρική ιδέα στα έργα του ζευγαριού ήταν η εξερεύνηση των δυναμικών τους σχέσεων. Η ιδέα -αν αφαιρέσει κανείς το στοιχείο της ρομαντικής αγάπης- είναι κεντρική και σε αυτό το έργο. Διαπίστωση την οποία εκφράζει και ο επιμελητής της έκθεσης Κλάους Μπίζενμπαχ [σύντροφός της και ο ίδιος στο πρόσφατο παρελθόν], ο οποίος υπογραμμίζει τη σχέση του έργου "The Artist is Present" με τη σειρά "Nightsea Crossing", όπου η Αμπράμοβιτς και ο Ούλαϊ κάθονται στα δύο κεφάλια ενός τραπεζιού ο ένας απέναντι στο άλλο, ακίνητοι και αμίλητοι. Μετά τον χωρισμό τους, τη θέση του Ούλαϊ παίρνει το κοινό, λέει ο επιμελητής. Το έργο κλείνει έναν βιογραφικό κύκλο στην πιο κινηματογραφική στιγμή του ντοκιμαντέρ, όταν ο Ούλαϊ παίρνει τη θέση του θεατή και κάθεται απέναντί της. Η Αμπράμοβιτς, σε μια από τις ελάχιστες κινήσεις όλης της περφόρμανς, του απλώνει τα χέρια. Και το κοινό χειροκροτεί τη στιγμιαία και ιστορική επανένωση.

Ζωντανό πορτρέτο

"Μπροστά στα περισσότερα αριστουργήματα τέχνης, ο κόσμος θα σταθεί για τριάντα δευτερόλεπτά. Η Μόνα Λίζα; Τριάντα δευτερόλεπτα. Αλλά εδώ, ο κόσμος έρχεται και κάθεται για ώρες", λέει ο κριτικός τέχνης Άρθουρ Ντάντο, ο οποίος έχει επίσης μια θέση στην ταινία. Η κινηματογραφική καταγραφή που κάνει ο Άκερς -μέσα από την οποία παρακολουθούμε τα πρόσωπα των επισκεπτών το ένα μετά το άλλο να συναντούν αυτό της Αμπράμοβιτς- τονίζει ακόμη περισσότερο τη ζωντανή τέχνη, τη σταυροφορία της Αμπράμοβιτς για την επισημοποίηση της περφόρμανς και τη θριαμβευτική της κατάκτηση του κοινού. "Όταν κάθονται μπροστά μου, αντιλαμβάνονται ότι δεν είμαι εγώ το αντικείμενο. Γιατί, πολύ σύντομα, γίνομαι απλώς ο καθρέφτης τους".

Εντυπωσιακά λιτό, απλό αλλά και ευφάνταστο το έργο, αντίθετα με την κυρίαρχη τάση για ερωτήματα, υπαινίσσεται μια εμπειρική απάντηση στην ερώτηση "είναι αυτό τέχνη;". Ή, καλύτερα, κάνει την ερώτηση να ακούγεται άτοπη.

Η απλή, σχεδόν παιδική ιδέα του παιγνιδιού αντοχής που στήνει η Αμπράμοβιτς στο έργο που αποτελεί μια συνειδητή κορύφωση της πορείας της στην τέχνη και παρασέρνει και τους πιο κυνικούς - θαυμαστές της και μη. Ακόμη και οι τηλεοπτικής αισθητικής στιγμές όπου θεατής και καλλιτέχνης βουρκώνουν και βάζουν το χέρι στην καρδιά προσπερνιούνται σε αυτό το πορτρέτο μιας ακραίας και σαγηνευτικής προσωπικότητας που κατάφερε να αλλάξει τις παραμέτρους της τέχνης θολώνοντας -δημόσια- τα όρια ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη.

+ Το ντοκιμαντέρ "Marina Abramovic: The Artist is Present" του Μάθιου Άκερς προβάλλεται στις 4 Αυγούστου στις 18:30 στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Λεμεσού, στη Β' Δημοτική Αγορά [Θέατρο Ένα]. Πληροφορίες: www.filmfestival.com.cy.