Συνέντευξη στον Χρίστο Λαζανιά | Φωτογραφία Ελένη Παπαδοπούλου

“Επιβάτες Φορτηγών”, ένα μυθιστόρημα που ξετυλίγει, δημιουργεί και ανασύρει μνήμες από τα πάθη του τόπου μας, που έχουν σημαδέψει τις ζωές μιας ολόκληρης γενιάς. Ο συγγραφέας με απλή γραφή και γλώσσα, αποτυπώνει στο βιβλίο του τη σύγχρονη ιστορική πορεία της Κύπρου, προκαλώντας έντονες συναισθηματικές διακυμάνσεις και γίνεται καθολικό ανάγνωσμα.

Τι είναι αυτό που σας έκανε να ανοίξετε τη βαλίτσα των αναμνήσεών σας και να τις μοιραστείτε μέσα από το βιβλίο σας;

Οι μνήμες που ξεδιπλώνονται στο μυθιστόρημα υπήρχαν στο μυαλό και στην ψυχή μου και έχουν γεννηθεί από ανάγκη. Μέσα από μια τέτοια θεματική εκφράζεις, όχι μόνο τον εαυτό σου, αλλά και μια γενιά που έζησε όλα τα γεγονότα που ζωντανεύουν στο βιβλίο. Συνάμα, πολλοί φίλοι που με άκουγαν να διηγούμαι κατά καιρούς αυτά τα γεγονότα, με παρότρυναν να τα γράψω σε ένα βιβλίο. Βέβαια, υπάρχει και η ανάγκη να καταγραφεί η ιστορία του τόπου, των τελευταίων εξήντα χρόνων τουλάχιστον, με αντικειμενικότητα και μετριοπάθεια, όσο είναι δυνατόν. Αναμφίβολα, οι προεκτάσεις του ’74 για την Κύπρο είναι μια ζώσα πραγματικότητα.

Διαφαίνεται πως στόχος σας μέσα από το βιβλίο δεν είναι να έχετε ρόλο δικαστή ή σοφού κήρυκα…

Το βιβλίο νομίζω ότι αποδίδει τα του Καίσαρος τω Καίσαρι. Θέλησα να δώσω τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγιναν αυτά τα γεγονότα. Σίγουρα δεν έγιναν αναίτια και ξαφνικά. Οι προθέσεις μου δεν είναι να καταδικαστεί ο ένας και να αθωωθεί ο άλλος. Η ιστορία έχει καταγράψει σε ποιον ανήκουν οι ευθύνες και το βιβλίο νομίζω πως τις αναδεικνύει. Οι “Επιβάτες Φορτηγών” έχουν χαρακτηριστεί ως μια δημιουργία σε καθαρά ανθρώπινους τόνους, μετριοπάθειας, σεμνότητας. Ο διακηρυκτικός τόνος δεν θα πετύχαινε τα ίδια αποτελέσματα. Οποιαδήποτε διδακτική προσέγγιση από πλευράς μου, νομίζω ότι θα ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία. Όταν πονάς τον άνθρωπο και τον τόπο σου, δεν έχεις ανάγκη καταγγελτικού ή διδακτικού λόγου. Μιλούν η ιστορία και τα γεγονότα.

Γιατί “Επιβάτες Φορτηγών”;

Σε πραγματικό επίπεδο, αφορά τη μαρτυρία που περιλαμβάνεται στο βιβλίο και που ήταν για μένα πολύ οδυνηρή. Ανήμερα της εισβολής, άνθρωποι του πραξικοπηματικού καθεστώτος μάς συγκέντρωσαν σε ένα σημείο στο Δίκωμο, δίνοντάς μας την ενημέρωση που ήθελαν. Στην αρχή δεν μας έλεγαν ότι επρόκειτο για εισβολή αλλά για γυμνάσια των Τούρκων. Μάλιστα, ένας αξιωματικός, μας έλεγε ότι τα ελληνικά στρατεύματα εκείνη την ώρα έμπαιναν στην Πόλη! Όταν όμως πήραν τη σχετική εντολή, μας φόρτωσαν σε ανοικτά φορτηγά, διασχίσαμε το βουνό από το Δίκωμο προς Πέλλα -Παΐς και φτάσαμε στο σημείο όπου θα μας έδιναν όπλα και εξοπλισμό, τα οποία δεν πήραμε ποτέ. Οι άνθρωποι αυτοί δεν μπήκαν στον κόπο να μας μετρήσουν, πόσο μάλλον να καταγράψουν τα ονόματά μας. Ήμασταν ένα φορτίο με άδηλο προορισμό, με σίγουρη τη συμφορά, αφού τα αεροπλάνα μάς έβαλλαν και πολλοί χάθηκαν άδικα. Σε ένα αλληγορικό επίπεδο, το “Επιβάτες Φορτηγών”, είναι ένα λάθος φορτίο, σε λάθος οχήματα της ιστορίας, με επικίνδυνο και άγνωστο προορισμό.

Ποια ήταν η τελευταία εικόνα που “φυλάξατε” στο μυαλό σας από το Δίκωμο;

Όταν δόθηκε η εντολή να συγκεντρωθούμε στα Εθνικόφρονα Σωματεία, ασφαλώς δεν ξέραμε τι επρόκειτο να γίνει… Όμως κάποιοι είχαμε το πολιτικό κριτήριο, αντιλαμβανόμασταν την κατάσταση. Τότε ήμουν φοιτητής στην Αθήνα, στη Φιλοσοφική, είχα ζήσει τη Χούντα, προέβλεψα ακόμα και το πραξικόπημα, που ήμουν σίγουρος ότι θα έφερνε και την εισβολή. Φεύγοντας λοιπόν από το σπίτι, θυμάμαι ότι είχα πει στον πατέρα μου: “εγώ δεν ξέρω πού θα καταλήξω, αλλά να έχεις την έγνοια για την οικογένεια”. Ήμουν βέβαιος ότι θα βομβάρδιζαν το Δίκωμο, όπως κι έγινε. Στο βιβλίο υπάρχει και μια λογοτεχνική απόδοση αυτών των στιγμών… για το τελευταίο βλέμμα σε όλα που έπρεπε να αποχωριστώ…
Το 2007 σταθήκατε στο κατώφλι του σπιτιού σας, το οποίο δεν διαβήκατε ποτέ…
Μετά το άνοιγμα των οδοφραγμάτων, πήγα μια φορά στο χωριό μου το 2007, στάθηκα έξω από το σπίτι μου, αλλά δεν θέλησα να μπω. Προτιμώ να διατηρήσω αναλλοίωτες τις αναμνήσεις μου. Δεν ήθελα να μπω στη δοκιμασία για το ποιοι είναι μέσα στο σπίτι, αν είναι καλοί άνθρωποι, πώς θα με υποδεχθούν, τι έχει αλλάξει στο δωμάτιό μου, στους άλλους χώρους κ.λπ. Μια διαδικασία που ουσιαστικά θα άλλαζε τις θύμησές μου. Διεκδικώ το δικαίωμά μου, ακόμα και κάτω από αυτές τις συνθήκες, να διατηρώ στο μυαλό και την ψυχή μου ατόφιες τις μνήμες μου και τα συναισθήματά μου. Δεν θέλησα να βάλω σε δοκιμασία τον εαυτό μου, αλλά ούτε και αυτούς που μένουν στο σπίτι μου. Δεν αδικώ όμως και όσους θέλησαν να δουν τι απέγινε το σπίτι τους. Αυτά είναι καθαρά προσωπικά ζητήματα.

Ο “Στέφανος” και ο Κώστας Λυμπουρής συναντιούνται συχνά στην εξέλιξη της αφήγησης, έτσι;

Σε μεγάλο βαθμό. Βέβαια, θα έχεις παρατηρήσει ότι υπάρχουν και άλλες παράλληλες ιστορίες. Προσπάθησα να δείξω τη βίωση της κατοχής. Τι σημαίνει κατοχή. Το ζήτημα δεν είναι καθόλου περιουσιακό. Δεν είναι μόνο θέμα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περιουσιών, ελεύθερης διακίνησης κ.λπ. Η κατοχή είναι ο βιασμός της ίδιας μου της ζωής. Ήθελα να φανεί ότι η κατοχή σημαίνει τη στέρηση της ελευθερίας μου να βρεθώ στους δικούς μου χώρους με τους οποίους με συνδέουν μνήμες και συναισθήματα. Είναι κομμάτι της ζωής μου και αυτό το κομμάτι καταπατείται. Κάποτε, με είχε ρωτήσει κάποιος: “αν σου δινόταν η ευκαιρία να πας στο ελεύθερο πια σπίτι σου θα το έκανες;”. Η απάντησή μου είναι θετική. Να γυρίσω στον χώρο μου, στις μνήμες μου, στο κομμάτι εκείνο της ζωής μου που μου έχουν στερήσει. Ακολούθως, το τι θα αποφασίσω όσον αφορά την καθημερινότητά μου, αν θα μείνω εκεί ή όχι, είναι άλλο ζήτημα. Θα νιώσω όμως τη λύτρωση, το συναίσθημα της κάθαρσης που μου δίνει η απελευθέρωση πια του εαυτού μου, του κομματιού εκείνου που τελεί υπό κατοχή.

Στο μυθιστόρημά σας καταπιάνεστε και με την έννοια του ηρωισμού…

Μέσα από το βιβλίο θέλησα να μεταφέρω και τη σχετικότητα κάποιων εννοιών όπως είναι ο ηρωισμός. Μια έννοια με πολλά επίπεδα. Στεναχωριέμαι όταν κάθε σαββατοκύριακο προστίθενται στον κατάλογο νέοι ήρωες. Στενοχωριέμαι υπό την εξής έννοια: το να τιμώνται άνθρωποι που θυσιάστηκαν είναι μια οφειλή της πολιτείας. Αν όμως στέλνεται και το μήνυμα προς τους νέους, ότι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο πρέπει να φτάσουν μέχρις εκεί, χωρίς σκοπό; Η θυσία θα πρέπει να έχει νόημα και σκοπό. Και μέχρι πού θα φτάσει αυτό; Θα θυσιάζει αυτός ο τόπος τα καλύτερα παιδιά του για να μην τελειώνει ο κατάλογος των ηρώων; Έπειτα, είναι και η πολιτική εκμετάλλευση με τους επικήδειους, σε σημείο αναισχυντίας. Σε πολλές περιπτώσεις, καταλαβαίνεις από τον ομιλητή ποια είναι η πολιτική, κομματική τοποθέτηση της οικογένειας του νεκρού. Ένα νέο τυπικό ηρωισμού…

Πώς αντικρίζετε τις προσπάθειες λύσης του Κυπριακού;

Η λύση είναι δύσκολη γιατί ο χρόνος έχει δημιουργήσει τα δικά του δεδομένα. Έπειτα το κυπριακό έχει περάσει, εδώ και χρόνια, σε χέρια πολιτικών που το βλέπουν σε σχέση με την εξουσία. Για μένα, η μη λύση δεν είναι λύση. Δεν θέλω να μείνουμε σε άλλη μια αφήγηση χαμένης πατρίδας. Οφείλουμε να εξαντλήσουμε κάθε δυνατότητα, με τους ανθρώπους που νιώθουν αυτόν τον τόπο δικό τους, και που οραματίζονται ένα κοινό μέλλον. Το ζήτημα είναι να αντιληφθούμε ότι υπάρχουν κίνδυνοι. Ο εφησυχασμός, ότι “καλά είμαστε”, δεν ωφελεί. Η πολιτική έπρεπε να συνυπολογίζει όλα τα δεδομένα, τι είχαμε στο παρελθόν, ποια λάθη μας οδήγησαν στο 1974. Φαίνεται όμως πως δεν έχουμε διδαχθεί τίποτα από αυτή την ιστορική πορεία. Συνηθίσαμε ένα “δεν ξεχνώ” που στο τέλος ξεχάστηκε και μάλλον οδηγεί σε μια σχιζοφρενική κατάσταση. Ένα ξεχασμένο “δεν ξεχνώ”. Το να μένουμε μόνο στη μνήμη και πάλι δεν οδηγεί πουθενά.
Ως εκπαιδευτικός, σκέφτομαι τις επόμενες γενιές. Ανήκω σε μια γενιά που έχει ευθύνες γιατί οδήγησε τα πράγματα σε αυτό το σημείο, όμως απογοητεύομαι για τις επόμενες γενιές όταν δεν προβληματίζονται και δεν έχουν την έγνοια του αύριο.