Το 1932 ο Γρηγόριος Ξενόπουλος αναφέρεται στο θέμα της λογοτεχνίας και της παιδείας, επισημαίνοντας ότι η άλλοτε περιφρονημένη ή αγνοημένη νεοελληνική λογοτεχνία αποτελούσε πια ένα σημαντικό αντικείμενο διδασκαλίας, που πρόσφερε ευρύτερη καλλιέργεια στον μαθητή.

Σε μια εποχή που το λειτούργημα του εκπαιδευτικού αναγνωριζόταν, εξειδικευμένα άτομα κατάρτισαν ωραιότατες συλλογές λογοτεχνικών κειμένων, οι οποίες εγκρίνονταν από το υπουργείο και η διδασκαλία τους ήταν υποχρεωτική. Τα παιδιά διάβαζαν τα κείμενα, τα εξηγούσαν, τα ανέλυαν, τα σχολίαζαν - κάποτε έγραφαν και έκθεση πάνω σε αυτά.

Όμως, υπήρχαν κάθε λογής καθηγητές. Άλλοι αγαπούσαν το αντικείμενό τους και το δίδασκαν με την ψυχή τους. Άλλοι το θεωρούσαν περιττό και το δίδασκαν τυπικά, σαν υποχρέωση και αγγαρεία. Άλλοι οδηγούσαν τα παιδιά στο να ανακαλύψουν ομορφιές που δεν έβλεπαν από μόνα τους. Άλλοι δηλητηρίαζαν τα παιδιά με άρνηση κατά του αντικειμένου.

Η εκπαιδευτική διαδικασία, κατά τον Ξενόπουλο, είναι ένας συνεχής αγώνας. Και τούτο γιατί τα παιδιά δεν πείθονται εύκολα. Πώς είναι δυνατόν να παραδεχτούν πως αξίζει πολλά κάτι που τους ενθουσιάζει ή το αντίστροφο; Πώς είναι δυνατόν να πειστούν ότι κάποιος ή κάτι είναι σπουδαίο; Και το επίσημο βιβλίο τους, το εγκεκριμένο από το υπουργείο, που άλλοτε λέει αντίθετα πράγματα από τον καθηγητή ή από τον κόσμο; Ποιος έχει δίκιο; Ο καθηγητής, τα παιδιά, το βιβλίο, οι γονείς ή ο περίγυρος;

Με αφορμή το ξενοπουλικό κείμενο και στη βάση των όσων διαδραματίζονται σήμερα στον χώρο της παιδείας, υπογραμμίζουμε πως εάν την εποχή εκείνη το λειτούργημα των εκπαιδευτικών ήταν ένας απλός αγώνας, σήμερα αυτός ο αγώνας γίνεται ακόμα πιο δύσκολος, αφού αφενός σε μια εκσυγχρονισμένη εποχή οι μαθητές δύσκολα πείθονται, αφετέρου η σχέση εκπαιδευτικού - μαθητή έχει δηλητηριαστεί από του πολέμιους των εκπαιδευτικών. Ως εκ τούτου, η προσπάθεια μόρφωσης, διαπαιδαγώγησης και ευρύτερης καλλιέργειας των παιδιών καθίσταται εξαιρετικά δύσκολη, εφόσον ο εκπαιδευτικός και το έργο του απαξιώθηκαν από την κοινωνία. Όταν ένα παιδί μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που κατηγορεί, βρίζει, συκοφαντεί, υπονομεύει το εκπαιδευτικό λειτούργημα, με ποια πρότυπα θα αντικρίσει τον δάσκαλό του; Πώς θα εμπιστευτεί τον εκπαιδευτικό και το έργο του; Πώς ο δάσκαλος θα λειτουργήσει υπέρ του μαθητή;

Από την άλλη, είναι δουλειά του υπουργείου να ωθήσει τους ανίκανους εκπαιδευτικούς μακριά από την έδρα. Επιπλέον, ας αναζητήσουμε επιτέλους τα αίτια της αποτυχίας στις εξετάσεις πρώτα στο αναλυτικό πρόγραμμα και μετά να επιρρίψουμε την ευθύνη στους εκπαιδευτικούς.
Κάποτε υπήρχε σεβασμός στο πρόσωπο του δασκάλου. Τώρα... ο εκπαιδευτικός πρέπει να απολογείται για το λειτούργημα που επέλεξε, τη μόρφωση και την αξιοκρατική θέση που έλαβε και για τις ατελείωτες ώρες που αφειδώλευτα ξοδεύει για τα παιδιά του.