Η αποκρυπτογράφηση και η ταύτιση του δωρητή εικόνας στον ναό του Αγίου Μάμαντος στη Βιτσάδα -η οποία δεν είχε επιτευχθεί για αιώνες- ήταν ένα μαγευτικό ταξίδι στην ιστορία παρελθόντων αιώνων του τόπου μας 

Η αποκρυπτογράφηση του ονόματος δωρητή μιας εικόνας του 16^ου αιώνα άνοιξε ορίζοντες για έρευνα, τόσο για το κατεχόμενο χωριό Βιτσάδα της Μεσαορίας Αμμοχώστου όσο και για μια φεουδαρχική οικογένεια της Κύπρου, που απαντά στα χρόνια της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας. Η αποκρυπτογράφηση και η ταύτιση, τέλος, του δωρητή, η οποία δεν είχε επιτευχθεί για αιώνες, ήταν οπωσδήποτε ένα μαγευτικό ταξίδι στην ιστορία παρελθόντων αιώνων του τόπου μας. Ήταν ακόμη μια επιβεβαίωση, όπως συνέβη και σε άλλες περιπτώσεις, ότι το πάθος και ο μόχθος για έρευνα φαίνεται πως μπορούν να αποζημιώσουν τον ερευνητή, καθώς «εξορύσσει» και φέρνει στο φως στοιχεία μικροϊστορίας, τα οποία μας οδηγούν πολλές φορές -ή μάλλον πάντα- σε δρόμο στο τέρμα του οποίου φθάνουμε αντλώντας ασφαλή και αδιαμφισβήτητα ιστορικά στοιχεία και συμπεράσματα.

Η πιο πάνω ιστορία της εικόνας από τη Βιτσάδα, καθώς και ο δωρητής της αποκτούν ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον για μας και οπωσδήποτε για όλους τους Έλληνες της Κύπρου και ιδιαίτερα τους πρόσφυγες του κατεχόμενου χωριού Βιτσάδα, αλλά και γενικά τους φιλίστορες, για έναν ακόμη σημαντικό λόγο. Η εικόνα αυτή, το ιστορικό και θρησκευτικό αυτό κειμήλιο από τη Βιτσάδα, η οποία κατέχεται από το 1974, έχει χαθεί μια για πάντα, αφού μετά από σαράντα τέσσερα χρόνια κατοχής δεν έχει εντοπιστεί στα χέρια αρχαιοκάπηλων ή συλλεκτών, όπως συνέβηκε με αναρίθμητες εικόνες ή κειμήλια και άλλες αρχαιότητες που έχουν εντοπιστεί ή και επαναπατριστεί. Η εικόνα ευτυχώς διασώθηκε απλώς και μόνο σε μια φωτογραφία, αφού περιέχεται στο βιβλίο του Άγγλου ιστορικού τέχνης Τalbot Rise, το οποίο κυκλοφόρησε το 1937. Η περίπτωση της εικόνας από τη Βιτσάδα ανακαλεί στη μνήμη τον βασιλιά της Ασίνης, που διασώζεται σε μία μόνο λέξη στην Ιλιάδα κι εκείνη αβέβαιη, όπως αναφέρει ο νομπελίστας ποιητής. Το ίδιο και η εικόνα από τη Βιτσάδα, διασώζεται σε μία μόνο φωτογραφία και αυτή ασπρόμαυρη. Τα χρώματα της εικόνας τα γνωρίζουμε μόνο μέσα από την περιγραφή του Talbot Rise. Aς ακολουθήσουμε όμως τις πηγές και τι διηγούνται για τη Βιτσάδα, για τoν δωρητή της εικόνας, ο οποίος αναντίλεκτα ήταν ο φεουδάρχης ή εκμισθωτής του χωριού, αλλά και για την ίδια την εικόνα.

Το χωριό Βιτσάδα

Το χωριό Βιτσάδα της Μεσαορίας στην επαρχία Αμμοχώστου βρίσκεται στα βορειοανατολικά του χωριού Μαραθόβουνος. Κατά μία εκδοχή το όνομα του χωριού προέρχεται από τη λέξη βιτσάδα, δηλαδή χώρος στον οποίο υπάρχουν πολλοί ανθοφόροι βλαστοί του ασφόδελου (αβρόσκυλλας), οι ονομαζόμενες βίτσες. Το χωριό υφίστατο από την εποχή της Φραγκοκρατίας σύμφωνα με τις πηγές, ωστόσο πρέπει να ανάγεται στους προφραγκικούς χρόνους, όπως άλλωστε η πλειονότητα των χωριών της Κύπρου. Το χωριό απαντά στους γνωστούς βενετικούς καταλόγους ως Vizzada ή Vitsada και μόνο στον Φλώριο Βουστρώνιο σημειώνεται ως Vizzades. Στη βενετική απογραφή του 1565 η Βιτσάδα φαίνεται να ήταν ένα χωριό, σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής, με αρκετό πληθυσμό, αφού είχε εκατόν εξήντα δύο κατοίκους αρσενικού γένους, ελεύθερους καλλιεργητές. Σημειώνουμε ενδεικτικά κάποια χωριά της Μεσαορίας που διέθεταν κατά την ίδια εποχή αυξημένο πληθυσμό. Η Τραπέζα, για παράδειγμα, που χάθηκε με την πάροδο των ετών είχε διακόσιους πενήντα τρεις κατοίκους, η Καλοψίδα διακόσιους δέκα, η Σύγκραση διακόσιους είκοσι και ο Άγιος Σέργιος τριακόσιους σαράντα δύο. Όπως μπορούμε να αντιληφθούμε, η Βιτσάδα, όπως και τα περισσότερα χωριά της Μεσαορίας, επειδή ακριβώς ήταν εύφορα, ανήκαν είτε στη Λατινική Εκκλησία είτε στον βασιλικό οίκο των Lusignan, οι οποίοι ανάλογα τα εκμίσθωναν ή μερικές φορές τα πωλούσαν για κάποιο χρονικό διάστημα.

Η εικόνα από την εκκλησία του Αγίου Μάμαντος Βιτσάδας, με τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και με δωρητή τον Μπενάρδι Κατλά, διεσώθη σε μια φωτογραφία με την επιγραφή που έφερε και δεν αφήνει ερωτηματικά για την ταύτιση του δωρητή με τον φεουδάρχη του Ψηλάτου και της Βιτσάδας

Ο Φλώριος Βουστρώνιος αναφέρει στην ιστορία του ότι το χωριό Βιτσάδα, Vizzades, όπως σημειώνεται, ήταν φέουδο του Badino de Ibelin, από τη μεγάλη οικογένεια των Ιβελίνων που είχαν συνδεθεί με επιγαμίες με τον βασιλικό οίκο των Lusignan. Όπως μπορεί να αντιληφθεί ο αναγνώστης της σχετικής περικοπής, ο Badino de Ibelin διέμενε στη Βιτσάδα, γεγονός που μαρτυρεί ότι διέθετε κάποια οπωσδήποτε έπαυλη στο φέουδό του. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε άλλο φεουδάρχη του χωριού ή εκμισθωτή του εκτός από τον Badini de Ibelin, καθώς επίσης και τον φεουδάρχη κατά τον 16^ο αιώνα, τον οποίο, όπως θα αναφέρουμε στη συνέχεια, μας αποκάλυψε η επιγραφή στην εικόνα της Βιτσάδας με τον δωρητή. Δεν μας διαφωτίζει καμιά πηγή πότε ο εν λόγω φεουδάρχης αγόρασε ή εκμίσθωσε το χωριό. Εκτός από την απογραφή του 1565, τη μνεία στον φεουδάρχη του χωριού Badino de Ibelin και τους βενετικούς καταλόγους με τα χωριά της Κύπρου, δεν διαθέτουμε καμιά άλλη πηγή της χρονικής περιόδου στην οποία αναφερόμαστε για το χωριό Βιτσάδα.

Η οικογένεια Catelan

Η εικόνα από ναό της Βιτσάδας με δωρητή κάποιον Κατλά, του οποίου το όνομα ήταν πασιφανές για μας ότι είχε σημειωθεί κατά παραφθορά, μας οδήγησε σε διεξαγωγή έρευνας. Επιθυμούσαμε να ανακαλύψουμε το πραγματικό όνομα της οικογένειας το οποίο ήταν συγκεκαλυμμένο πίσω από το όνομα Κατλάς, γιατί, όπως γνωρίζαμε εκ πείρας, θα μας προσέφερε νέα στοιχεία για το χωριό, αλλά και για τον ίδιο. Συνέτρεχε και ένας άλλος ουσιαστικός για μας λόγος, διότι μέχρι τότε, δηλαδή μέχρι πρότινος, η έρευνα δεν είχε δώσει κάποια ταύτιση ή ερμηνεία. Το επίθετο Κατλάς από την πρώτη στιγμή μας οδήγησε στο επίθετο Catelan ή Cathelan, επίθετο γνωστής φεουδαρχικής οικογένειας της Κύπρου, με απώτερη ασφαλώς καταγωγή από την Καταλωνία, το οποίο απαντά στις πηγές από τις αρχές του 14^ου αιώνα. Άλλωστε, η απόδοση των επιθέτων δυτικών οικογενειών στην ελληνική ή μάλλον στο κυπριακό ιδίωμα κατά παραφθορά ήταν ένα σύνηθες φαινόμενο. Στη συνέχεια, ο εντοπισμός και άλλων σχετικών στοιχείων ενίσχυε την άποψή μας ότι το επίθετο Κατλάς ήταν ουσιαστικά το επίθετο Catelan. Αλλά και το όνομα του δωρητή, Μπερναδής, ασφαλώς δεν ήταν άλλο παρά το Bernardo ή ως υποκοριστικό Bernardin. Τελικά, όπως τεκμηριώθηκε, τόσο το όνομα όσο και το επίθετο του δωρητή δεν ήταν άποψη ούτε απλώς ισχυρισμός, αλλά ένα θέσφατο, μια πραγματικότητα. Ο Μπερναδής Κατλάς δεν ήταν άλλος παρά ο φεουδάρχης που απαντά στις πηγές στις αρχές του 16^ου αιώνα Bernardo Catelan (Μπερναρδής / Βερνάρδος Κατελάνος ή κατά παραφθορά Κατλάς).

Ακολουθώντας τις πηγές, αρχειακές και δημοσιευμένες, μας αποκαλύφθηκε ότι η οικογένεια Catelan, δηλαδή Κατελάνου, που έγινε Κατλά, ήταν γνωστή με δύο επίθετα, ως Κατελάνου ή του Αγίου Ιωάννη (Catelan o di San Giovanni). Η παλαιότερη μνεία στην οικογένεια που έχουμε εντοπίσει σε σχέση με την Κύπρο ανάγεται στις αρχές του 14^ου αιώνα και σχετίζεται με κάποιον Θωμά Catelan που ανήκε στο τάγμα των Καρμελητών. Η ίδια οικογένεια κατατάσσεται στο έργο του Στέφανου Lusignan στην τάξη των ευγενών. Στις αρχές του 16^ο αιώνα, σε βενετική έκθεση περί Κύπρου, μνημονεύονται δύο φεουδάρχες της οικογένειας Catelan ή di San Giovanni (Κατελάνου / Κατλά ή του Αγίου Ιωάννη). Πρόκειται για τους Calseran και Bernardo Catelan ή San Giovanni, που είναι σύγχρονοι και μάλλον πρόκειται για αδέλφια. Ένα ανέκδοτο έγγραφο του 1534 μας γνωστοποίησε, επίσης, ότι ο φεουδάρχης Bernardo Catelan εκμίσθωνε το χωριό Ψηλάτο, το οποίο βρίσκεται στη Μεσαορία και γειτνιάζει με τη Βιτσάδα. Επίσης, ο Calseran Cathelan ή di San Giovanni ήταν φεουδάρχης του χωριού Letramerini, το οποίο δεν μαρτυρείται σε άλλη πηγή εκτός από τη συγκεκριμένη και ως εκ τούτου δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός ή και ταύτισή του.

Ανέκδοτη πηγή του 1516 κάνει λόγο για τον Ιωάννη Catelan και τα παιδιά του ότι λάμβαναν ετήσιο επίδομα εξήντα δουκάτων ως προνομιούχοι (provisionati). Τους είχαν παραχωρηθεί επίσης και τρία χωριά, γι’ αυτό δόθηκε εντολή να γίνει ενδελεχής έρευνα σχετικά με τα εισοδήματά τους και για τα προηγούμενα χρόνια. Πηγή του 1534 μαρτυρεί ότι οι απόγονοι του φεουδάρχη Αντώνιου di San Giovanni κατείχαν με εκμίσθωση ή είχαν ως φέουδο το μικρό χωριό Αγία Ειρήνη και το χωριό Κορμακίτης, στην περιοχή της Πεντάγυιας. Ανέκδοτη πηγή του 1541 αναφέρεται στον Φραγκίσκο di San Giovanni και σε σχετικό χρέος του, που αφορούσε εκμίσθωση των φραγκομάτων.

Το 1566 η Γαληνοτάτη, συνειδητοποιώντας τη δυσαρέσκεια στους κόλπους της τάξεως των ευγενών, αποφάσισε τη δημιουργία ενός συμβουλίου για να τη συνδέσει με τη διακυβέρνηση. Έτσι, αποφάσισε τη δημιουργία ενός Συμβουλίου των Ένδεκα για να βοηθά τον τοποτηρητή. Το μέγα συμβούλιο ανέλαβε την εκλογή των ένδεκα, με την προϋπόθεση η κάθε οικογένεια να μην αντιπροσωπεύεται από περισσότερα από ένα άτομο. Στη συνέχεια εξελέγησαν είκοσι πέντε εκλέκτορες, οι οποίοι με τη σειρά τους εξέλεξαν τους ένδεκα συμβούλους. Στον κατάλογο αυτό των εκλεκτόρων σημειώνονται οι πιο σημαντικές τότε κυπριακές οικογένειες και μεταξύ αυτών ήταν και η οικογένεια Catelan ή San Giovanni. Μεταξύ των μελών του Συμβουλίου των Ένδεκα εξελέγη και ο Ανδρέας de San Juan (Giovanni).

 Η εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου

Η εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου βρισκόταν στον παλαιό ναό του Αγίου Μάμαντος στη Βιτσάδα, η οποία αργότερα μεταφέρθηκε στον νέο ναό του Αγίου Μάμαντος, μετά την οικοδόμησή του. Από το 1974, μετά την τουρκική εισβολή, τα ίχνη της εικόνας χάθηκαν και αγνοείται έκτοτε η τύχη της. Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, σύμφωνα με τη φωτογραφία που διέσωσε ο Talbot Rise και την περιγραφή της από τον ίδιο, παρουσιάζεται όρθιος και κρατεί ανοικτό ειλητάριο. Στην κάτω αριστερή γωνία της εικόνας παρουσιάζεται γονυπετής ο δωρητής. Πάνω από τον ίδιο υπάρχει η εξής επιγραφή στην ελληνική: «Η δέησις του δούλου του Θεού Μπερνάδι Κατλά».

Η εικόνα από την εκκλησία του Αγίου Μάμαντος Βιτσάδας, με τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και με δωρητή τον Μπενάρδι Κατλά, αν και χάθηκε μέσα στη λαίλαπα της εισβολής του 1974, διεσώθη σε μια φωτογραφία με την επιγραφή που έφερε, γεγονός το οποίο μας άνοιξε ορίζοντες τόσο για το ίδιο το χωριό όσο και για την οικογένεια του φεουδάρχη. Η χρονολόγηση της εικόνας φρονούμε πρέπει να ανάγεται στις πρώτες δεκαετίες του 16^ου αιώνα, όπως πρότεινε και ο Talbot Rise, γιατί τότε, σύμφωνα πάντα με τις πηγές, μαρτυρείται η δράση του φεουδάρχη Bernardo Catelan ή San Giovanni. Τα πιο πάνω στοιχεία που έχουμε συγκεντρώσει και σχολιάσει για την οικογένεια Κατλά / Catela, αλλά και για τον ίδιο τον δωρητή της εικόνας, δεν αφήνουν, κατά την άποψή μας, κανένα ερωτηματικό για την ταύτιση. Ο δωρητής Μπερναδής Κατλάς δεν είναι άλλος παρά ο φεουδάρχης του Ψηλάτου και της Βιτσάδας Bernardo Catelan, της οικογένειας Κατελάνου ή κατά παραφθορά Κατλά, που ανήκε στην οικογένεια Catelan ή San Giovanni. Η έρευνα για τον δωρητή έφερε στο φως τον φεουδάρχη του χωριού και το γεγονός αυτό προσέθεσε άγνωστες σελίδες στην Ιστορία τόσο για τη Βιτσάδα όσο και για τον φεουδάρχη της.

Εικόνες:

1.Η απολεσθείσα εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από τον ναό του Αγίου Μάμαντος Βιτσάδας. Διακρίνεται σε μικρή φιγούρα, στην κάτω αριστερή γωνία της εικόνας, ο δωρητής φεουδάρχης Bernardo Catelan

2.Μεγεθυμένη από την εικόνα η φιγούρα του δωρητή της.