Ποια ήταν αυτά τα χωριά; Εξακολουθούν να υφίστανται στο πέρασμα των αιώνων ή εξέλιπαν όπως τόσα άλλα; 

Τα χωριά της Χερσονήσου του Ακρωτηρίου των Γάτων έχουν, όπως όλα σχεδόν τα χωριά της Κύπρου, μακρά ιστορία, όπως μαρτυρούν οι πηγές, που ανάγεται στα χρόνια της Φραγκοκρατίας. Τα διαθέσιμα στοιχεία ωστόσο που υπάρχουν μας πείθουν, αν και δεν διαθέτουμε σχετικές πηγές, ότι πρόκειται τουλάχιστον για προφραγκικούς οικισμούς. Ας ακολουθήσουμε όμως τις πηγές που έχουν διασωθεί, κυρίως κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, για να ξεδιπλώσουμε κάποιες πτυχές από την ιστορία των εν λόγω χωριών. Ποια ήταν αυτά τα χωριά και το ερώτημα είναι εάν εξακολουθούν να υφίστανται από τη μεσαιωνική περίοδο, γιατί ως γνωστό πολλοί οικισμοί της μεγαλονήσου, για διάφορους λόγους, στο πέρασμα των αιώνων εξέλιπαν.

Τα χωριά του Ακρωτηρίου ή της Χερσονήσου των Γάτων, τα οποία μνημονεύονται και απαντούν στις πηγές της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας, αλλά και εξακολουθούν να υφίστανται, είναι τα χωριά Κολόσσι, Ασώματος, Ζακάκι, Ακρωτήρι και Τραχώνι. Ωστόσο θα πρέπει να προσθέσουμε και το χωριό Φασούρι, το οποίο μας είναι γνωστό ως αγρόκτημα στους νεότερους χρόνους, αλλά κάποτε ήταν χωριό, το οποίο εγκαταλείφθηκε. Oι κάτοικοί του προφανώς εγκαταστάθηκαν σε γειτονικούς οικισμούς και πρωτίστως στο χωριό Ακρωτήρι, το οποίο όπως μαρτυρείται στη βενετική απογραφή του 1565 ήταν και το πολυπληθέστερο. Πρέπει να αναφερθεί επίσης ότι τέσσερα χωριά της χερσονήσου των Γάτων, δηλαδή το Κολόσσι, το Τραχώνι, ο Ασώματος και το Φασούρι, ανήκαν αρχικά στο Τάγμα των Ναϊτών Ιπποτών και αργότερα πέρασαν στην ιδιοκτησία των Ιωαννιτών Ιπποτών.

Φασούρι και Ακρωτήρι

Ας αρχίσουμε λοιπόν από το Φασούρι, το οποίο δεν υφίσταται πλέον ως χωριό. Το Φασούρι σημειώνεται στους γνωστούς καταλόγους με τα χωριά της Κύπρου που έχουν διασωθεί στις βενετικές πηγές ως Fassouri ή Fassuri. Στον χάρτη του Κύπριου μηχανικού Λεωνίδα Αττάρ, τον οποίο σχεδίασε το 1542, το χωριό σημειώνεται ως Fassulli και πολύ πιθανόν αρχικά να ονομαζόταν Φασούλι, ενώ στη συνέχεια έγινε Φασούρι. Σημασία ωστόσο έχει ότι το Φασούρι υπήρξε πέραν πάσης αμφιβολίας, κατά τη μεσαιωνική περίοδο, χωριό και κατά τη βενετική απογραφή του 1565 είχε δεκατέσσερις κατοίκους αρσενικού γένους, ελεύθερους καλλιεργητές. Οι βενετικές πηγές επιβεβαιώνονται ότι το Φασούρι υπήρξε κάποτε χωριό και από τα ίχνη ερειπίων εκκλησίας αφιερωμένης στην Αγία Θέκλα, που βρίσκονται στην περιοχή. Σε παρακείμενο χώρο οικοδομήθηκε πρόσφατα νέος ναός αφιερωμένος στην ίδια Αγία. Η καρποφόρα και πλούσια περιοχή Φασουρίου έχει ενδιαφέρουσα ιστορία στα νεότερα χρόνια, ως αγρόκτημα πλούσιο σε φυτείες. Επίσης, όπως προαναφέρθηκε, το εύφορο χωριό Φασούρι ανήκε αρχικά στους Ναΐτες ιππότες και μετά τη διάλυση του τάγματος στις αρχές του 14ου αιώνα παραχωρήθηκε στους Ιππότες του Αγίου Ιωάννη. Το Φασούρι στην απογραφή του πληθυσμού το 1881 αναφέρεται ως τσιφλίκι Φασουρίου και ότι είχε επτά κατοίκους και λίγο μετά ερημώθηκε παντελώς.
Σημαντικότατο χωριό και πολυπληθές σε σχέση με τα άλλα χωριά της χερσονήσου του Ακρωτηρίου των Γάτων, σύμφωνα με τις βενετικές πηγές, ήταν το χωριό Ακρωτήρι. Απαντά σε όλους τους βενετικούς καταλόγους και στη βενετική απογραφή του 1565 είχε 187 κατοίκους αρσενικού γένους, ελεύθερους καλλιεργητές. Σημειώνεται επίσης στο χάρτη του Λεωνίδα Αττάρ. Το χωριό Ακρωτήρι αναφέρεται σε έγγραφο του 1468 σε σχέση με τη μονή της Αγίας Μαρίας di Stilo, Sainte Marie de Stilo ή de Acrotiri, που ανήκε ή μάλλον ήταν συνδεδεμένη με τη μονή της Αγίας Μαργαρίτας του Αγρού (Nostre Dame de Agro). Στην προκειμένη περίπτωση το έγγραφο αναφέρει ότι ο Άντος Λαχανάς, άρρωστος στο κρεβάτι, παραχώρησε στη σύζυγό του έναν αμπελώνα κοντά στη μονή του Αγρού, τον οποίο αγόρασε από τον Ιωάννη de Sur και τονίζεται η σχέση της μονής της Αγίας Μαργαρίτας του Αγρού με τη μονή της Αγίας Μαρίας του Στύλου. Η ίδια μονή σημειώνεται στις βενετικές πηγές μεταξύ των ετών 1510-1521 ως L' abbatia de Acrotiri e Agro.

Το χωριό Ακρωτήρι υπήρξε διάσημο για τα κυνηγετικά γεράκια που φώλιαζαν στους γκρεμούς του κατά τη Φραγκοκρατία και Βενετοκρατία και κυρίως για τη δεύτερη χρονική περίοδο, επειδή ακριβώς οι πηγές που διασώζονται σε βενετικά έγγραφα μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε αρκετά στοιχεία που αφορούν στο εν λόγω θέμα. Κατά τον 16ο αιώνα δύο ήταν τα χωριά της Κύπρου στα οποία συλλαμβάνονταν γεράκια, το Ακρωτήρι στο διαμέρισμα Λεμεσού και το Πισσούρι στο διαμέρισμα της Αυδήμου. Το 1559, όπως πληροφορούμαστε από την έκθεση του Βενετού γενικού προνοητή και σύνδικου Κύπρου, Ανδρέα Duodo, η σύλληψη κυνηγετικών γερακιών στο Ακρωτήρι εισέφερε στο δημόσιο ταμείο χίλια διακόσια τριάντα βυζάντια, ενώ από το Πισσούρι οκτακόσια τριάντα βυζάντια. Από τα δυο χωριά προμηθεύονταν κυνηγετικά γεράκια κατά καιρούς οι διοικητές της Καραμανίας και ο οθωμανός σουλτάνος. Στην περιοχή του Ακρωτηρίου υπάρχει ο Αετόκρεμος, όπου συγκεντρώνονταν τα γεράκια ή φαλκόνια και μάλλον θα συγκεντρώνονται όσα έχουν απομείνει. Επί φραγκοκρατίας κυκλοφορούσαν στην Κύπρο και ειδικά εγχειρίδια για τα κυνηγετικά γεράκια.

Τραχώνι, Ασώματος, Ζακάκι

Το 1468, ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς Ιάκωβος Β' Lusignan παραχώρησε στον Morf de Grenier το Τραχώνι, ωστόσο δεν διευκρινίζεται εάν πρόκειται για το χωριό το οποίο βρίσκεται στη χερσόνησο του Ακρωτηρίου των Γάτων, ή στο Τραχώνι της περιοχής της Λευκωσίας ή υποκομητείας Viscontado. To Τραχώνι είχε το 1565 μόνο οκτώ ελεύθερους καλλιεργητές, αλλά πολύ πιθανόν να είχε μεγάλο αριθμό παροίκων οι οποίοι δεν καταγράφονταν. Το Τραχώνι, όπως και ο Ασώματος, ανήκαν αρχικά στους Ναΐτες ιππότες και στη συνέχεια παραχωρήθηκαν στους Ιωαννίτες. Το χωριό Ασώματος υπήρξε ελληνικότατο χωριό, αλλά φαίνεται ότι μέρος των κατοίκων του εξισλαμίστηκε και έτσι ο πληθυσμός του ήταν μεικτός. Το όνομα του χωριού δηλώνει ότι θα υπήρχε ναός αφιερωμένος στους Αγίους Ασωμάτους, δηλαδή στους Αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ, οι οποίοι καλούνται και Άγιοι Ασώματοι. Ο νεότερος ναός που υπάρχει στο χωριό είναι αφιερωμένος στον Αρχάγγελο Μιχαήλ και το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει μάλλον ότι υπήρχε κατά τα μεσαιωνικά χρόνια ναός των Αγίων Ασωμάτων. Πολύ πιθανόν ο νέος ναός να οικοδομήθηκε σε θεμέλια παλαιού ναού. Το 1565 ο Ασώματος στη βενετική απογραφή αναφέρεται ως Ασώματος della commentaria, επειδή ακριβώς ανήκε στη Μεγάλη Κομμανταρία και είχε ένδεκα κατοίκους ελεύθερους καλλιεργητές.

Το Ζακάκι σημειώνεται στους βενετικούς καταλόγους ως Ζακάκι και κατά μία άποψη το όνομα είναι υποκοριστικό του Jacques (Ιάκωβος), δηλαδή Ιακωβάκης. Το 1565 είχε μόνο πέντε κατοίκους αρσενικού γένους ελεύθερους καλλιεργητές. Κατά την πρώτη απογραφή επί Αγγλοκρατίας το 1881 το χωριό αναφέρεται ως Ζακάκια και είχε εβδομήντα τρεις κατοίκους.

Κολόσσι

Ασφαλώς το πιο διάσημο χωριό της περιοχής κατά την υπό εξέταση χρονική περίοδο ήταν το Κολόσσι, στο οποίο δεσπόζει ακόμη και σήμερα επιβλητικό το ομώνυμο φρούριό του. Στις βενετικές πηγές σημειώνεται ως Colosso αλλά και Colossi. Το 1565 το Κολόσσι είχε 93 κατοίκους ελεύθερους καλλιεργητές, τους αποκαλούμενους φραγκομάτους. Το Κολόσσι συνδέθηκε με τα στρατιωτικά τάγματα, αφού υπήρξε ιδιοκτησία των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη. Ήδη το 1210 ο βασιλιάς της Κύπρου Ούγος Α' Lusignan είχε παραχωρήσει στους Ιωαννίτες διάφορα μετόχια στο Κολόσσι, στον Φοίνικα και σε άλλα μέρη, με περιουσίες στη Λεμεσό και αλλού, με φορολογική απαλλαγή για εισαγωγές και εξαγωγές. Αλλά και ο Ούγος Γ? Lusignan είχε κάνει διάφορες παραχωρήσεις και στα δύο στρατιωτικά τάγματα των Ναϊτών και των Ιωαννιτών και έτσι κατείχαν εκτάσεις, περιβόλια, αμπελώνες και σπίτια, κυρίως στην περιοχή της Λεμεσού. Μετά την πτώση της Άκρας και την πλήρη απώλεια της Συρίας στους Μαμελούκους το 1291, τα στρατιωτικά τάγματα βρήκαν καταφύγιο στην Κύπρο. Μετά τη διάλυση του τάγματος των Ναϊτών ό,τι ανήκε σ' αυτούς πέρασε το 1313 στην ιδιοκτησία των Ιωαννιτών.

Το 1434 οι Μαμελούκοι λεηλάτησαν το Κολόσσι και οι ίδιοι κατέστρεψαν την Κομμανταρία το 1440, όταν χρησιμοποίησαν την Κύπρο ως βάση για την επίθεσή τους εναντίον της Ρόδου, που αποτελούσε κτήση του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη. Η ζάχαρη ήταν ο κυριότερος πόρος στα εισοδήματα των Ιωαννιτών από τις καλλιέργειες ζαχαροκαλάμου στην περιοχή του Κολοσσιού. Όπως τεκμηριώνεται από τις πηγές, το 1445 η ζάχαρη από το Κολόσσι επωλείτο για χρόνια μετά από σύναψη συμβολαίου στον Βενετό μεγαλέμπορο Ιωάννη Martini. Οι Ιωαννίτες του Κολοσσιού είχαν εμπλακεί σε φοβερές διαμάχες με τους Κορνάρους, που κατείχαν την Επισκοπή, για τη χρήση των υδάτων του Κούρρη για τις καλλιέργειές τους και κυρίως για τις φυτείες ζαχαροκαλάμου.

Τα φέουδα των Ιωαννιτών στην Κύπρο, με πρωταρχική ιδιοκτησία το Κολόσσι και το φρούριό του, εξακολουθούσαν να είναι τα πλουσιότερα μετά από εκείνα του στέμματος. Επί Βενετοκρατίας, ωστόσο, οι κτήσεις αυτές χάθηκαν ουσιαστικά για τους Ιωαννίτες και περιήλθαν στην οικογένεια των Κορνάρων, των επονομαζόμενων της βασίλισσας. Αρχικά η Μεγάλη Κομμανταρία που περιλάμβανε και το Κολόσσι παραχωρήθηκε στον ανεψιό της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο, Μάρκο Κορνάρο, και μετά τον θάνατό του στον ανεψιό του Alvise Κορνάρο και ύστερα στον αδελφό του Federigo και έκτοτε έμεινε στην ίδια οικογένεια. Μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1570-1571 και συγκεκριμένα το 1588 ο καρδινάλιος Federigo Κορνάρο προσπάθησε, μεταξύ άλλων, όπως το Κολόσσι και τα χωριά της χερσονήσου του Ακρωτηρίου των Γάτων διατηρηθούν στην κατοχή της οικογένειας Κορνάρο. Επίσης ο καρδινάλιος είχε τότε δηλώσει ότι σε περίπτωση επανάκτησης της Κύπρου από τους Λατίνους, η Μεγάλη Κομμανταρία να πληρώνει το ήμισυ των εισοδημάτων της στους Ιωαννίτες. Το 1799 η οικογένεια των Κορνάρων εξέλιπε και οι αξιώσεις πέρασαν στη βενετική οικογένεια του Alvise Μοτσενίγο, ο εγγονός του οποίου επεχείρησε, χωρίς επιτυχία βέβαια, μετά το 1870 να εξασφαλίσει όλα τα προαναφερόμενα χωριά της Μεγάλης Κομμανταρίας από τη βρετανική κυβέρνηση. Η Βρετανία φαίνεται ότι από τότε άρχισε να συνειδητοποιεί τη σημασία της περιοχής του Ακρωτηρίου...