Όταν ο Βενετός σύμβουλος Νικόλαος da Mula θα έκανε μια περιοδεία στην Κύπρο για το λεγόμενο πρακτικόν, ο Λεονάρδος Dona δεν έχασε ευκαιρία και τον ακολούθησε 

Στη μνήμη της Άννας Σιαλή Ερωτοκρίτου που αγαπούσε με πάθος το Ριζοκάρπασο και έφυγε ξαφνικά από κοντά μας…

Πολλές φορές σκέφτομαι τη διαδρομή ενός εικοσάχρονου και φωτισμένου Βενετού που η δίψα για μάθηση και γνώση για την πιο ανατολική αποικία της πατρίδας του τον ώθησε στα μέσα του 16ου αιώνα να ταξιδέψει και να περιηγηθεί την Κύπρο. Ωστόσο το πιο συγκινητικό και πιο ενδιαφέρον για μας, για ευνόητους λόγους, είναι τα όσα μας κληροδότησε διασχίζοντας τη χερσόνησο της Καρπασίας και όσα διέσωσε στη συγκεκριμένη εποχή για το Ριζοκάρπασο, τις αρχαίες πόλεις που το περιβάλλουν, τους γειτονικούς με αυτό μεσαιωνικούς οικισμούς που χάθηκαν με την πάροδο των αιώνων, τη μεσαιωνική εκκλησία του Αποστόλου Ανδρέα και πολλά άλλα. Αλλά ποιος τελικά είναι ο φωτισμένος νέος που διέσχισε την Καρπασία και επισκέφθηκε το Ριζοκάρπασο στα μέσα του 16ου αιώνα; Αναφερόμαστε στον Λεονάρδο Dona, γιο του Βενετού τοποτηρητή της Κύπρου Ιωάννη Βαπτιστή Dona, που είχε υπηρετήσει στη μεγαλόνησο με αυτό το αξίωμα κατά τη χρονική περίοδο 1556-1558. O πατέρας του Λεονάρδου, όπως οι περισσότεροι Βενετοί, ασχολείτο με το εμπόριο στα μέρη της Ανατολής και διέθετε και μία νάβα (πλοίο). Τα στοιχεία αυτά τεκμηριώνονται σε επιστολή του Ιωάννη Βαπτιστή Dona προς τη σύζυγό του, όταν για πρώτη φορά το 1540 είχε διοριστεί σύμβουλος (Consigliere) στη βενετική διοίκηση της Κύπρου. Μεταξύ άλλων, αναφέρει σε επιστολή του στη σύζυγό του Πάολα, που ανήκε στην πολύκλαδη βενετική οικογένεια των Κορνάρων, ότι είχε λάβει αρκετές επιστολές της που έφθασαν κοντά του στην Κύπρο με τη δική τους νάβα.

Ο Λεονάρδος αναφέρεται στο Τρίκωμο που έχει πλούσια περιβόλια, στον Άγιο Θεόδωρο όπου υπάρχουν αρκετές χαρουπιές και ελιές, αλλά δηλώνει απογοητευμένος γιατί στη χερσόνησο δεν συνάντησε αμπέλια και εύλογα ούτε ένα ποτηράκι κρασί δεν μπορούσε κάποιος να βρει στην περιοχή

Για δεύτερη φορά και μετά από μια δεκαπενταετία ο Ιωάννης Βαπτιστής Dona, αφότου είχε υπηρετήσει ως σύμβουλος στην Κύπρο, διορίστηκε για τη διετία 1556-1558 τοποτηρητής στη μεγαλόνησο. Ο εικοσάχρονος γιος του Λεονάρδος όχι μόνο από πατρική αγάπη, αλλά επειδή επιθυμούσε να αποκτήσει πείρα και γνώσεις για το εμπόριο στην Ανατολή, καθώς και για τη διοίκηση των Βενετών αξιωματούχων, θέλησε να συνοδεύσει τον πατέρα του στην Κύπρο. Γνωρίζοντας από κοντά την Κύπρο και αντικρίζοντας τον τρόπο που ζούσαν τότε οι κάτοικοί της και αντιλαμβανόμενος τον κίνδυνο των Οθωμανών, όπως τουλάχιστον φαίνεται από τα κείμενά του, αισθάνεται βαθύτατη μελαγχολία και επιθυμεί να συντάξει κάποτε μια ιστορία της Κύπρου. Η σταδιοδρομία του αργότερα και τα υψηλά αξιώματα στα οποία ανήλθε δεν του επέτρεψαν να πραγματοποιήσει το όνειρό του, ώστε να γράψει μια ιστορία γι’ αυτή τη μεγαλόνησο στην οποία τόσα πολλά έμαθε και είδε όταν την επισκέφθηκε και έζησε εδώ μια ολόκληρη διετία. Ο Λεονάρδος Dona, αφού υπηρέτησε σε υψηλές θέσεις, ανήλθε, τέλος, στο ύπατο αξίωμα του δόγη.

Στη Γραμματεία της βενετικής διοίκησης της Κύπρου στη Λευκωσία υπήρχαν χάρτες, χρονικά, διηγήσεις, έγγραφα για φέουδα, δικαστικές υποθέσεις για χωριά, νόμοι, γενεαλογίες και ό,τι σχετιζόταν με αυτή τη μεγαλόνησο στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο Λεονάρδος έσκυψε με ευλάβεια κρατώντας σημειώσεις και αντιγράφοντας με το δικό του χέρι ολόκληρες μελέτες και χρονικά για την Κύπρο, με στόχο να συντάξει κάποτε μια ιστορία για την αποικία της πατρίδας του, η οποία του είχε προκαλέσει τόσο ενδιαφέρον.

Στην Καρπασία

Όταν ο Βενετός σύμβουλος Νικόλαος da Mula θα έκανε μια περιοδεία στην Κύπρο για το λεγόμενο πρακτικόν, δηλαδή απογραφή του πληθυσμού και καταγραφή της περιουσίας του Δημοσίου, ο Λεονάρδος δεν έχασε ευκαιρία και τον ακολούθησε. Μπορούμε άνετα να φανταστούμε για εκείνη τη μακρινή εποχή να διαθέτει όλες τις ανέσεις όπως τρόφιμα, συνοδούς και ωραία άλογα, γιατί βέβαια δεν υπήρχε τότε άλλο μεταφορικό μέσο για τους αξιωματούχους και γενικά για τους οικονομικά εύρωστους. Ο Λεονάρδος, μαζί με τον Βενετό σύμβουλο και τη συνοδεία του, ακολούθησε τον δρόμο στα νότια της χερσονήσου, που ήταν από τότε χαραγμένος, και πέρασε στα νότια του Ριζοκαρπάσου. Ο δρόμος αυτός περνά από τη Συκάδα και φθάνει παραλιακώς έως το ακρωτήριο του Αποστόλου Ανδρέα. Ο ίδιος δρόμος ήταν σε χρήση έως τις αρχές του 20ού αιώνα και αργότερα δημιουργήθηκε ο δρόμος στα βόρεια της χερσονήσου. Τα τελευταία χρόνια οι κατοχικές δυνάμεις επιδιόρθωσαν και διαπλάτυναν τον δρόμο έως το Ριζοκάρπασο.

Διασχίζοντας τη χερσόνησο, ο Λεονάρδος αναφέρεται στο Τρίκωμο που έχει πλούσια περιβόλια όπως γράφει, και στον Άγιο Θεόδωρο, όπου υπάρχουν αρκετές χαρουπιές και ελιές. Απογοητεύτηκε ωστόσο γιατί στη χερσόνησο δεν συνάντησε αμπέλια και εύλογα ούτε ένα ποτηράκι κρασί δεν μπορούσε κάποιος να βρει στην περιοχή. Μαγεύτηκε όμως από το ανατολικό τμήμα της χερσονήσου, τα τοπωνύμια, τις ακτές, τα νερά και τις πηγές, καθώς και τις αρχαιότητες του Ριζοκαρπάσου, που ήταν από τότε ένας πολυπληθής και εκτεταμένος οικισμός. Στο ημερολόγιό του σημειώνει το χωριό Κορόβια, μέσα από το οποίο περνούσε ο δρόμος και εξακολουθεί να περνά, τον οποίο ακολούθησαν ο Λεονάρδος και η συνοδεία του. Ο Λεονάρδος μνημονεύει τη Συκά ή Συκάδα, βυζαντινό οικισμό που κατά τα μέσα του 16ου αιώνα είχε καταντήσει ένα μικρό γεωργικό και κτηνοτροφικό χωριό, όπως μαρτυρείται στις βενετικές πηγές. Ωστόσο δεν παρέλειψε επίσης να σημειώσει ότι στη Συκάδα κοντά στην παραλία υπάρχουν δύο πηγές. Η μία πηγή, όπως γράφει, ήταν στο μέσο του οικισμού και η άλλη σε ένα μέρος κοντά στην ακτή με το όνομα Καμάρες. Ας σημειωθεί ότι το τοπωνύμιο Καμάρες διασώζεται μέχρι σήμερα και η πηγή που βρίσκεται εκεί εξακολουθεί, αν και με ελάχιστο νερό, να αναβλύζει.

Στο Ριζοκάρπασο

Ενδιαφέροντα είναι τα στοιχεία τα οποία σημειώνει στο χειρόγραφό του ο Λεονάρδος Dona για το Ριζοκάρπασο. Αναφέρεται σε μια πλούσια πηγή νερού που υπήρχε στο Ριζοκάρπασο και είναι βέβαιο ότι πρόκειται για την Ποταμιά. Από την Ποταμιά άλλωστε κατά τα αρχαία χρόνια υδροδοτείτο η πόλη της Καρπασίας, όπως μαρτυρείται από κατάλοιπα αγωγού που έχουν εντοπιστεί μεταξύ της Ποταμιάς και της αρχαίας πόλης. Δεν είναι άλλωστε καθόλου τυχαίο ότι ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα δύο μεγάλες φεουδαρχικές οικογένειες της Κύπρου ενδιαφέρθηκαν να αποκτήσουν ως φέουδο την περιοχή της Ποταμιάς. Οι δύο αυτές οικογένειες ήταν οι Κορνάροι και οι Ποδοκάθαροι, αλλά τελικά με ειδικό προνόμιο (privilegio) η Ποταμιά Ριζοκαρπάσου πέρασε στην ιδιοκτησία του Μάρκου Κορνάρου. Η οικογένεια των Κορνάρων από τις αρχές του 16ου αιώνα κατείχε την Ποταμιά και εκμεταλλεύτηκε την πλούσια περιοχή σε νερά και οικοδόμησε εκεί τέσσερις νερόμυλους. Όπως τεκμηριώνεται σε βενετικά έγγραφα, η οικογένεια των Κορνάρων προσέθεσε δίπλα στο επίθετό της, Corner, το τοπωνύμιο del Carpasso, ώστε να δηλώνεται ότι το Ριζοκάρπασο ήταν φέουδό της. Στην ίδια περιοχή υπήρχαν ερείπια βυζαντινής εκκλησίας, στον χώρο των οποίων στα νεότερα χρόνια απόγονοι της ίδιας οικογένειας οικοδόμησαν στα μέσα του 19ου αιώνα μικρό ναό αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Όπως φαίνεται, η ερειπωμένη εκκλησία που βρισκόταν στην ίδια περιοχή θα ήταν αφιερωμένη μάλλον στον ίδιο άγιο.

Ο Λεονάρδος Dona και μετέπειτα δόγης διασώζει μια σημαντική πληροφορία, η οποία συμπληρώνει τα όσα έχουμε ανακαλύψει σε βενετικό έγγραφο. Αναφέρεται το 1557 στους φεουδάρχες του Ριζοκαρπάσου, όταν είχε φτάσει έως τον ανατολικότερο οικισμό της Κύπρου. Έτσι σημειώνει μεταξύ άλλων ότι το Ριζοκάρπασο εκμισθώνεται από τον Γοδεφρείδο (Giofredo) Κορνάρο και τον Αλβίζε Vernin. Ο Γοδεφρείδος Κορνάρος υπήρξε βισκούντης Λευκωσίας για μία διετία και έπεσε το 1570 μαζί με έναν γιο του, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Λευκωσίας. Ένας άλλος γιος του, ο Παλαιολόγος Κορνάρος, πολέμησε στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου και μετά τιμήθηκε από τους Βενετούς ως στρατιωτικός στην Κρήτη.

Το 1557 ο Λεονάρδος Dona μας πληροφορεί ότι το Ριζοκάρπασο ήταν ο μεγαλύτερος οικισμός της περιοχής και ένας από τους μεγαλύτερους όλης της Κύπρου. Σημειώνει ότι στο Ριζοκάρπασο υπήρχαν τετρακόσιες πενήντα εστίες, δηλαδή νοικοκυριά, εξήντα από τις οποίες ανήκαν στην τάξη των δουλοπάροικων. Επίσης σαράντα εστίες ανήκαν στις οικογένειες μελών του ελαφρού ιππικού, τα οποία διενεργούσαν ακτοφρουρές για τη φύλαξη και άμυνα της περιοχής. Ο υπόλοιπος πληθυσμός, δηλαδή οι υπόλοιπες τριακόσιες πενήντα εστίες, ανήκαν στους φραγκομάτους, δηλαδή απελεύθερους, οι οποίοι μπορούσαν να έχουν τα δικά τους, έστω μικρά, κτήματα και να τα καλλιεργούν. Σημαντική επίσης συμβολή του Λεονάρδου είναι η αναφορά στο χειρόγραφό του στους αγροτικούς οικισμούς που υπήρχαν τότε στην περιοχή και στη συνέχεια χάθηκαν. Επίσης, μνημονεύει τοπωνύμια και πρόκειται για τις παλαιότερες μνείες σχετικά με αυτά που έχουμε στη διάθεσή μας. Το γεγονός αυτό μαρτυρεί ότι τα τοπωνύμια αυτά που φέρουν ελληνικότατα ονόματα ανάγονται στα μεσαιωνικά χρόνια. Μεταξύ των τοπωνυμίων αυτών, ο Λεονάρδος σημειώνει τις Χελώνες, τις Γυναικόπετρες, τον Άγιο Νικόλαο, την Ασπρογιά, το Μοράπι, τον Παχύαμμο, τους Πέντε Αγιούς, τις Τσάμπρες και άλλα. Σχετικά με τους αγροτικούς οικισμούς που εξέλιπαν, αναφέρει τα Αγρίδια, τον Κόρακα, τα Πλατιά, την περιοχή Μακρού και άλλα. Μας παραδίδει τη μοναδική και προγενέστερη μνεία για τη μεσαιωνική εκκλησία του Αποστόλου Ανδρέα. Στέκεται με ιδιαίτερη προσοχή και περιγράφει τα ερείπια της αρχαίας πόλης Ουρανίας ή Αφέντρικας. Περισσότερα στοιχεία ωστόσο γράφει για την πόλη της αρχαίας Καρπασίας. Περιγράφει το λιμάνι που ήδη είχε παρακμάσει, τα ερείπια της βασιλικής του Αγίου Φίλωνος, αναφέρεται στη γειτονική πηγή του περίφημου Νερού της Κρεμμαστής και εντυπωσιάζεται από τους λαξευτούς τάφους στις Τσάμπρες. Επίσης, κάνει μνεία στην περιοχή της Σελενιάς που κάποτε ήταν οικισμός, όπου είχε δει μια σαρκοφάγο…

Κάθε φορά που επισκέπτομαι τη Βενετία δεν παραλείπω να περάσω έξω από το μέγαρο Dona ή να επισκεφθώ τον ναό του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος -ο οποίος γιορτάζει σε λίγες μέρες- και πάντοτε περιεργάζομαι το πορτρέτο του δόγη Λεονάρδου Dona, που υπάρχει εκεί. Θεωρώ εκπληκτικό και σημαντικό γεγονός ότι το 1557 είχε σύρει τα νεανικά του βήματα στον γενέθλιο τόπο μου και διέσωσε σημαντικά στοιχεία για τη μακραίωνη ιστορία του…

Φωτογραφία:Παχύαμμος: Η εκπληκτική και πλούσια σε αμμόλοφους ακτή του Ριζοκαρπάσου προς τον Απόστολο Ανδρέα αναφέρεται το 1557 στο χειρόγραφο του εικοσάχρονου Λεονάρδου Dona, ενός μετέπειτα δόγη.