Ο Μαζωτός κατά τη Λατινοκρατία, δηλαδή κατά τις περιόδους της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας, υπήρξε σημαντικός τόσο ως οικισμός όσο και ως διοικητική περιφέρεια. Το διαμέρισμα του Μαζωτού ήταν κατά τις δύο προαναφερθείσες περιόδους βασιλική ιδιοκτησία. Ακόμη και κατά τη Βενετοκρατία, χρονική περίοδο κατά την οποία δεν υφίσταται πλέον το φραγκικό βασίλειο, ο Μαζωτός αποτελεί κρατική ιδιοκτησία και εξακολουθεί να αναφέρεται ως βασιλική (Reale) ιδιοκτησία. Το γεγονός αυτό τεκμηριώνεται μέσω των πηγών των πιο πάνω περιόδων και πρωτίστως της περιόδου της βενετικής κυριαρχίας. Και τούτο διότι απλούστατα για τη συγκεκριμένη περίοδο έχουμε εντοπίσει πλούσιες πηγές και αρχειακό υλικό. Μνημονεύεται ως διοικητική περιοχή όταν γίνεται αναφορά στο χωριό Αλαμινός και Λατούρου. Τόσο στον Μαζωτό όσο και στη γύρω περιοχή, σύμφωνα με τις πηγές, υπήρχε αφθονία σιτηρών και χαρουπιών. Πηγή του 1509 μας γνωστοποιεί ότι ο Μαζωτός ήταν πέμπτος στη σειρά σε παραγωγή σιτηρών μετά τις περιοχές Μεσαορίας, Αλυκών, Καρπασίας και Πεντάγυιας, η οποία ανερχόταν στις πενήντα χιλιάδες τριακόσια είκοσι μόδια.

Ο Μαζωτός ως διοικητική περιφέρεια, με κύριο χωριό τον ίδιο τον Μαζωτό, διοικείτο από έναν Κύπριο στην καταγωγή, ο οποίος έφερε τον τίτλο τσιβιτάνος, που σήμαινε ότι ήταν διοικητής. Δηλαδή, εκλεγόταν στη συγκεκριμένη θέση ένας Κύπριος και όχι Βενετός όπως συνέβαινε με τις Αλυκές της Λάρνακας, την Κερύνεια και την Πάφο όπου διορίζονταν Βενετοί διοικητές. Το γεγονός αυτό ήταν εύλογο γιατί οι Αλυκές ήταν υψίστης σημασίας για τη Δημοκρατία της Βενετίας ως πηγή πλούτου από την παραγωγή και την εξόρυξη άλατος. Εξίσου σημαντική ήταν και η Κερύνεια καθώς και η Πάφος, σε αντίθεση με τη Λεμεσό, η οποία κατά τη Βενετοκρατία είχε παρακμάσει ως λιμάνι και ως οικισμός. Σύμφωνα με τους Στέφανο Lusignan και Φλώριο Βουστρώνιο, οι τσιβιτάνοι εκλέγονταν από το Μεγάλο Συμβούλιο της Λευκωσίας. Ωστόσο, εάν κάποιος φεουδάρχης ήθελε να κάνει συγκεκριμένη πρόταση με αίτημά του στις βενετικές αρχές προσφέροντας επιπλέον χρήματα- γιατί κάθε τσιβιτανάτο είχε και συγκεκριμένη αξία και τιμή- για να του παραχωρηθούν επιπρόσθετα ωφελήματα, απευθυνόταν στις βενετικές αρχές. Επίσης, και το αξίωμα του καπιτάνου Λεμεσού θα μπορούσε να παραχωρηθεί σε κάποιον, είτε γιατί είχε προσφέρει στη Βενετική Πολιτεία συγκεκριμένες υπηρεσίες, είτε γιατί με αίτημά του προσέφερε μεγαλύτερο ποσό χρημάτων για να πετύχει τον συγκεκριμένο διορισμό. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι Βενετός αξιωματούχος σε έκθεσή του περί Κύπρου αναφέρει τα εξής σχετικά με τους διοικητές των διαμερισμάτων Κύπρου και το ποσό που έπρεπε να καταβάλει κάποιος για να διοριστεί σε τέτοια θέση. Η θητεία των καπιτάνων και των τσιβιτάνων ήταν διετής. Στα διαμερίσματα Λεμεσού, Αυδήμου, Πεντάγυιας, Χρυσοχούς και Μαζωτού διορίζονταν Κύπριοι ευγενείς πολίτες. Ο διοικητής της Λεμεσού έφερε τον τίτλο του καπιτάνου, αλλά οι διοικητές των άλλων προαναφερόμενων διαμερισμάτων έφεραν τον τίτλο του τσιβιτάνου. Το καπετανάτο της Λεμεσού στοίχιζε γι' αυτόν που θα διοριζόταν σε αυτή τη θέση διακόσια δουκάτα, το τσιβιτανάτο της Πεντάγυιας διακόσια πενήντα, αυτό της Χρυσοχούς εκατόν πενήντα, αυτό του Μαζωτού ογδόντα δουκάτα και, τέλος, το τσιβιτανάτο της Αυδήμου εξήντα δουκάτα. Καθήκον των τσιβιτάνων ήταν η διοίκηση της περιφέρειας στην οποία ήταν υπεύθυνοι.

Νικόλαος Φλαγγής, τσιβιτάνος Μαζωτού

Έχουμε δύο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις Κυπρίων ευγενών, του φεουδάρχη και εμπόρου Νικόλαου Συγκλητικού και του υιού του ορθόδοξου επισκόπου Λευκωσίας (vescovo di Solia) Ιωάννη Φλαγγή, εκ των οποίων ο ένας διεκδίκησε τη θέση του τσιβιτάνου της Πεντάγυιας και ο άλλος του Μαζωτού, σημειώνοντας στα αιτήματά τους ποιοι λόγοι συνηγορούσαν ώστε να διοριστούν σε αυτό το αξίωμα. Ο Νικόλαος Συγκλητικός προσέφερε δάνειο στη Δημοκρατία της Βενετίας ανερχόμενο στα χίλια οκτακόσια δουκάτα για να πετύχει τον διορισμό του στο αξίωμα του τσιβιτάνου της Πεντάγυιας. Ο Νικόλαος Φλαγγής ανέφερε στο αίτημά του ότι ήταν γιος του επισκόπου Λευκωσίας (Σολέας) Ιωάννη Φλαγγή.
Ίσως τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία τα οποία σχετίζονται με τον Μαζωτό αφορούν την οικογένεια Φλαγγή της Κύπρου, αφού τελικά ο γιος του επισκόπου Λευκωσίας διετέλεσε τσιβιτάνος του Μαζωτού. Πρόκειται για σημαντική οικογένεια η οποία μαρτυρείται στην Κύπρο από τον 15 αι. και από την οποία κατάγεται ο μέγας ευεργέτης του έθνους Θωμάς Φλαγγίνης. Ο Νικόλαος Φλαγγής, γιος του επισκόπου Σολέας Ιωάννη, είχε ζητήσει με αίτημά του να διοριστεί, όπως σημείωνε, για τέσσερις θητείες στο τσιβιτανάτο του Μαζωτού, δηλαδή για οκτώ χρόνια. Το Συμβούλιο των Δέκα στις 13 Μαΐου 1517 είχε παραχωρήσει τη διοίκηση του διαμερίσματος Μαζωτού στον Νικόλαο Φλαγγή.To 1557 o αδελφός του τσιβιτάνου του Μαζωτού Στέφανος Φλαγγής είχε απευθύνει στις βενετικές αρχές ένα αίτημα. Μεταξύ άλλων έγραφε ότι ο αδελφός του Νικόλαος Φλαγγής είχε αναγνωριστεί το 1509 ως αστός πολίτης από τη βενετική Σύγκλητο και του είχε παραχωρηθεί ένα επίδομα και αργότερα διορίστηκε τσιβιτάνος στην περιφέρεια Μαζωτού. Ο Στέφανος Φλαγγής το 1557 ζητούσε να ενταχθούν τόσο ο ίδιος όσο και οι απόγονοί του, όπως ο αδελφός του, στον κατάλογο των αστών της Λευκωσίας. Ο Στέφανος Φλαγγής ας σημειωθεί ότι υπηρέτησε ως επίσκοπος Λεμεσού/Λευκάρων έως τον θάνατό του. Μαζί με το αίτημά του είχε καταθέσει και ένα γενεαλογικό δένδρο της οικογένειάς του, γεγονός το οποίο μας αποκάλυψε σημαντικά στοιχεία για την οικογένεια Φλαγγή της Κύπρου.

Χάρη στην αυστηρή γραφειοκρατία των Βενετών και βέβαια χάρη στην αρχειακή έρευνα μπορούμε σήμερα να γνωρίζουμε στοιχεία πολύτιμα για την Ιστορία μας και στη συγκεκριμένη περίπτωση για τα χωριά μας, πριν από πεντακόσια χρόνια. Το χωριό Μαζωτός το 1565 είχε μόνο δεκαπέντε κατοίκους ελεύθερους καλλιεργητές, αλλά όπως φαίνεται θα είχε πολλούς παροίκους αφού όλο το διαμέρισμα του Μαζωτού είχε τους πιο λίγους ελεύθερους καλλιεργητές το έτος 1565, οι οποίοι ανέρχονταν στους χίλιους εννιακόσιους πενήντα πέντε. Το 1881 ο Μαζωτός, στην πρώτη απογραφή την οποίαν είχαν διενεργήσει οι Άγγλοι, είχε συνολικά διακόσιους ογδόντα κατοίκους.
Μια ανέκδοτη πηγή του 1562 μας γνωστοποιεί πότε είχε διενεργηθεί πρακτικό, δηλαδή απογραφή πληθυσμού, στα χωριά της Κύπρου και τι περιείχε το κάθε χωριό, όπως δάση, πηγές, αμπέλια, ποτάμια κ.ά., που ανήκαν κάποτε στο στέμμα και αργότερα στη βενετική διοίκηση, δηλαδή στο Δημόσιο. Έτσι γνωρίζουμε μέσα από τη συγκεκριμένη πηγή ποια χωριά στην περιοχή του Μαζωτού ανήκαν στο Δημόσιο. Αυτά ήταν η Κοφίνου, χωριό στο οποίο είχε να διενεργηθεί πρακτικό από το 1538, τα Λεύκαρα και η Καλαβασός, χωριά στα οποία είχε επίσης από το 1538 να διενεργηθεί πρακτικό. Βρισκόμαστε λοιπόν στο 1562, δηλαδή για είκοσι τέσσερα χρόνια δεν είχε διενεργηθεί πρακτικό στα πιο πάνω χωριά. Ο Μαζωτός επειδή γειτνίαζε με τη θάλασσα και ήταν μεταξύ δύο λιμανιών, αυτού της Λεμεσού και αυτού των Αλυκών, είχε και στρατηγική σημασία, αλλά υπέφερε και από πειρατείες και κούρσα. Το 1563 οικοδομήθηκε ο Πύργος Κιτίου, γνωστός και ως Πύργος των Περβολιών ή της Ρήγαινας, για να προστατεύει ως πύργος ακτοφρουράς την περιοχή, έως τον Μαζωτό. Όπως έγραφε ο Βενετός γενικός προνοητής και σύνδικος Κύπρου Bernardo Sagredo σε επιστολή του, ημερομηνίας 7 Μαΐου 1563, στον δόγη, από αυτό τον πύργο ακόμη και πουλί εάν πετούσε στην περιοχή του Μαζωτού η φρουρά του θα το αντιλαμβανόταν. Ήθελε με αυτό τον τρόπο να δηλώσει ότι καλώς οικοδομήθηκε ο πύργος Κιτίου και ότι είχε περίοπτη θέα για να προστατεύεται η περιοχή σε περίπτωση εμφάνισης εχθρικών ή πειρατικών πλοίων.

Χωριά του διαμερίσματος Μαζωτού

Χάρη στα βενετικά αρχεία που έχουν διασώσει στοιχεία για τα χωριά της Κύπρου και συγκεκριμένους καταλόγους με τα χωριά που περιλάμβανε το κάθε διαμέρισμά της, δηλαδή της Πάφου, της Αυδήμου, της Λεμεσού, της Μεσαορίας, των Αλυκών, της Καρπασίας, της Υποκομητείας (Λευκωσίας), της Κερύνειας, της Πεντάγυιας, της Χρυσοχούς και του Μαζωτού, γνωρίζουμε περισσότερα για την ιστορία των χωριών μας. Οι πηγές αυτές διασώζουν επίσης και μία απογραφή των ελεύθερων καλλιεργητών που υπήρχαν σε κάθε χωριό, για ευνόητους λόγους, γιατί οι ελεύθεροι καλλιεργητές φορολογούνταν και ήταν υποχρεωμένοι να εκτελούν αγγαρείες, όπως ακτοφρουρές, κατασκευές δρόμων, εργασίες στα οχυρωματικά έργα και άλλα. Αντίθετα, οι πάροικοι ή δουλοπάροικοι δεν καταγράφονταν στις απογραφές γιατί ανήκαν εξολοκλήρου στους αφέντες τους. Το ίδιο συνέβαινε και με τα γυναικόπαιδα. Σαράντα πέντε χωριά είχε κάποτε το διαμέρισμα του Μαζωτού. Ήδη όμως από τον 16ο αιώνα κάποιοι από αυτούς τους οικισμούς για διάφορους λόγους και αιτίες είχαν ερημωθεί και εγκαταλειφθεί. Αυτό συνήθως μπορούσε να συμβεί είτε λόγω πειρατικών επιδρομών όσον αφορά παράκτιους οικισμούς ή λόγω πανώλης ή ελονοσίας ή οποιασδήποτε άλλης επιδημίας. Ακόμη, μπορούσε οι κάτοικοι να μετακινηθούν και να δημιουργήσουν οικισμό σε νέα περιοχή εγκατάστασης, γιατί κάπου αλλού υπήρχαν πλούσια νερά ή εύφορα εδάφη ή ακόμη το συγκοινωνιακό δίκτυο, οι δρόμοι δηλαδή, τους εξυπηρετούσε καλύτερα.

Μεταξύ των χωριών που ανήκαν κατά τη Λατινοκρατία στο διαμέρισμα του Μαζωτού και χάθηκαν με την πάροδο των αιώνων και έχουν επιζήσει έως σήμερα απλώς ως τοπωνύμια, ή πολύ πιθανόν να διασώζονται στην προφορική παράδοση, αναφέρουμε τα χωριά Απλάντα, Κάτω χωριό, Κάτω Κιβισίλι, Λατούρου, Άγιος Γεώργιος του Μαζωτού και πολλά άλλα...