Γράφει η Ζέλια Γρηγορίου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο Κύπρου

Το Βικιλεξικό ορίζει το διάγγελμα ως «ανακοίνωση που εκδίδεται με επισημότητα από κάποιον θεσμικό φορέα για κάποιο σημαντικό θέμα». Ετυμολογικά, διά αγγέλου, από το διαγγέλλω < διά + ἀγγέλλω < ἄγγελος. Το θέμα είναι: εμπιστεύεσαι ακόμη τους αγγέλους;

«When you know angels you don't need god», ακούσαμε τον δικηγόρο Αντρέα Πιττάτζιη να λέει στον εκπρόσωπο υποψήφιου αγοραστή χρυσού διαβατηρίου από την Κυπριακή Δημοκρατία. Άγγελος ήταν ο Πιττάτζιης του καλού του φίλου ντιβέλοπερ και βουλευτή Χριστάκη Τζιοβάνη, ο οποίος ήταν άγγελος του προέδρου της Βουλής των Αντιπροσώπων Δημήτρη Συλλούρη. «Support, full support in every possible level. Economical, political, social», ακούσαμε τον εκλελεγμένο αξιωματούχο να υπόσχεται στον μιζαδόρο άγγελο του χρυσού αγοραστή. «To Παζάρι των Αγγέλων» θα μπορούσε να λεγόταν το ντοκιμαντέρ του Al Jazeera. Μπορείς ακόμη να εμπιστεύεσαι τους αγγέλους όταν είναι μεταπράτες; Ειδικότερα όταν το παζάρι είναι δια-κυβερνητικό κι όταν αυτό που μετα-πράττεται είναι η πολιτότητα (που η κυβέρνηση προστατεύει ως νομική ιδιότητα) και τα κτίσματα των ντιβέλοπερς (τα οποία κτίζονται συχνά με παράνομες 'χαλαρώσεις' τις οποίες η δια-κυβέρνηση επιτρέπει, άλλοτε μέσω αποφάσεων του κράτους εξαίρεσης (Υπουργικό Συμβούλιο) κι άλλοτε μέσω παραγωγικής 'βραδύτητας' ή/και παραγωγικής 'άγνοιας' των εποπτικών πολεοδομικών και περιβαλλοντικών αρχών του κράτους);

Μια φορά στη ζωή μου προσπάθησα να 'βάλω μέσο'. Ζήτησα από κομματικό στέλεχος, φίλο τέως υπουργού, να διαμεσολαβήσει ώστε μια αιτήτρια ασύλου να έχει συνάντηση στην Υπηρεσία Ασύλου και να εξεταστεί η δυνατότητα παραχώρησης σε αυτήν άδειας εργασίας. Αφορούσε «τζιείνην που έκλεψε τα μακαρόνια τζιαι το χαμ». Η Ιχσάν είχε έρθει στην Κύπρο από το Μαρόκο με άδεια εργασίας και παραμονής Bar Maid για την μπιραρία «Μπαρμπαρέλα» (ψευδώνυμο). Ήταν ήδη θύμα σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Τα μπράτσα της ήταν γεμάτα ουλές επειδή κοβόταν από παιδική ηλικία. Ήταν έγκυος ενός μηνός όταν έφτασε Κύπρο και, καθώς προχωρούσε η εγκυμοσύνη, ζήτησε από τον εργοδότη της να «μεν πηαίνει με πελάτες». Την απέλυσε. Δεν ξέρω πώς μεγάλωσε το μωρό της. Τη συνάντησα για πρώτη φορά σε ένα σπίτι χαλαμάντουρο με άδειο ψυγείο και σπασμένο πλυντήριο όπου έμεναν έξι αιτήτριες ασύλου, οι τρεις με παιδί.

Άκουσα ξανά από την Ιχσάν έναν χρόνο αργότερα, όταν μου τηλεφώνησε ένας φίλος της να μου πει ότι η Ιχσάν ήταν υπό κράτηση. Μετά από μερικές μέρες αφέθηκε ελεύθερη... οι κατηγορίες δεν αποδείχθηκαν. «Εγώ Ζέλεια μου, μουσουλμάνα», έλεγε, «εγώ εν τρώω σιοίρο». Η μόνη της υπεράσπιση, απουσία άλλων τεκμηρίων αθωότητας στην κατηγορία της «κλέφτισσας», ήταν η επίκληση τής εθιμικά καθορισμένης διατροφική της επιλογή. Το μόνο άδικο που μπορούσε να αναφέρει (όχι να στοιχειοθετήσει, γιατί ποιος αστυνομικός ή δικαστής πιστεύει μια Μαροκινή που φορά κοντές φούστες και δικτυωτά καλτσόν ότι εν τρώει σιοίρο διότι είναι μουσουλμάνα και άρα δεν είχε λόγο να κλέψει χαμ;) ήταν η ψευδής κατηγορία. Θα μπορούσε να έλεγε για τους αστυνομικούς που μπήκαν σπίτι της και το έκαναν άνω - κάτω για να βρουν «τα μακαρόνια και το χαμ» (βρήκαν μακαρόνια αλλά όχι χαμ), θα μπορούσε να έλεγε για την ανεργία, θα μπορούσε να έλεγε για τον σπαρακτικό αποχωρισμό από το παιδί της όταν συνελήφθη, θα μπορούσε να έδειχνε τις ουλές στα μπράτσα, θα μπορούσε να έλεγε για τη μόνη δουλειά που είχε μπορέσει να βρει, να δουλεύει κάποιες ώρες το βράδυ στον καφενέ του χωρκού όπου την επισκέφτηκαν αστυνομικοί για να την απειλήσουν ότι αν την δουν ξανά εκεί θα συλληφθεί. Κανένα από τα πιο πάνω όμως δεν θα μπορούσε να στοιχειοθετήσει το άδικο εις βάρος της, διότι κανένα δεν θα μπορούσε να περιγράψει με τρόπο αναγνωρίσιμο από σας,

Φίλοι και φίλες, ή από το Παζάρι των Αγγέλων, η Ιχσάν υπέστη ζημιά.

Μα ποια ζημιά έχει υποστεί η Ιχσάν; Στο βιβλίο του Le Différend, o Lyotard εξετάζει πώς το υπέρτατο άδικο, το Άδικο, εκπίπτει της δικαιοσύνης και πώς η Αδικημένη εκπίπτει της εγκυρότητάς της ως μάρτυρας. Το παράδειγμά του είναι η περίπτωση της άρνησης του Ολοκαυτώματος. «Φέρτε μου», λέει ο αρνητής, «έναν αυτόπτη μάρτυρα των θαλάμων αερίων», έναν που είδε/βίωσε 'από μέσα' τον θάλαμο αερίων και θα πειστώ ότι οι θάλαμοι αερίων ήταν εργοστάσια θανάτου. H Ιχσάν επιβίωσε ως αυτόπτης, αλλά και πάλι δεν μπορούσε να φέρει μαρτυρία, διότι η κατάστασή της στερείται μέσων απόδειξης. Όπως αναφέρει ο Lyotard σχετικά με το Άδικο που δεν μπορεί να βρει δικαίωση, «το κακό συνοδεύεται από την απώλεια των μέσων απόδειξής του».

Το μέσο που έβαλα σήκωσε το τηλέφωνο και μίλησε σε κάποιον από τον Κύκλο των Αγγέλων: «Έν' φτωσιή τζαι γέρημη», είπε, «πο’ τούτους τους Σύρους (δεν ήταν από τη Συρία), αφήστε την να βρει μιαν δουλειά να μεν κρατεί τα πεζοδρόμια να πουτανεύκει». Το μέσον μου δεν ήξερε καν ότι οι αιτητές/τριες ασύλου δικαιούνται να εργάζονται σε ορισμένους τομείς εργασίας. Δεν θα ήταν χάρη, αλλά διαμεσολάβηση για να σταματήσει το άνομο κυνηγητό της όταν έβρισκε εργασία. Το μέσον μου δεν μπορούσε να σκεφτεί άλλο μέσο πειθούς για το φυσικό δικαίωμα στη ζωή μιας αιτήτριας ασύλου, μονογονιού, απόβλητου της κυπριακής οικονομίας εμπορίας γυναικών. Το μόνο που μπορούσε να σκεφτεί ήταν η επίκληση του καλού της κοινωνίας «μας». Κάπως έτσι ξεκινούν τα Ολοκαυτώματα, μικρά ή μεγάλα.

Φίλοι και φίλες, το διάγγελμα, το κάθε διάγγελμα από κάποιον «θεσμικό φορέα», επιτελεί με παραστατικό τρόπο την εξουσία του εκφωνητή του. Επιτελεστικά, όμως, το διάγγελμα διαμορφώνει και το ακροατήριο στο οποίο απευθύνεται. Το ακροατήριο προϋποτίθεται και φαίνεται να προϋπάρχει του αγγέλματος (address). Την ίδια ώρα όμως, ο τρόπος με το τον οποίο το διάγγελμα απευθύνεται σε σένα ορίζει και οριοθετεί τη θέση σου στον λόγο (λογοθετικότητα), γρασάρει την πόρτα του ψυχισμού σου από την οποία θα περάσει το μήνυμα, διαπλάθει τη φόρμα της προθετικότητας και δράσης (ή μη δράσης) σου, σε ενεργοποιεί (ή σε αδρανοποιεί) πρώτιστα ονοματίζοντάς σε: «Φίλοι, φίλες»...

Μα ποιοι φίλοι, ποιες φίλες; Η φιλία ανάμεσα σε πολίτες έχει πολιτικό νόημα, και στο διάγγελμα της Τετάρτης δεν υπήρχε τίποτα το πολιτικό. Αντίθετα, το διάγγελμα άδειασε από πολιτική σημασία τους πολίτες και μας έκανε όλους κι όλες συγγενείς. Μια οικογένεια. Μάλιστα μια κακή οικογένεια. Διότι όσοι κι όσες έζησαν την ανεργία, ξέρουν ότι είναι βάρβαρο να καταστέλλουμε τα παιδιά μας λέγοντάς τους, 'αν συνεχίσεις έτσι θα μείνω άνεργος/η', διότι ξέρουμε πώς η απόγνωση ροκανίζει τις ψυχές των παιδιών παραπάνω απ’ ό,τι το άδειο ψυγείο το στομάχι τους. Διότι όσοι είχαμε δεσμούς με μεγαλύτερης ηλικίας (όχι μόνο παππούδες και γιαγιάδες, δεν ορίζονται πάντα διαγενεαλογικά οι δεσμοί με μεγαλύτερους/ες) ή ευάλωτα από χρόνιες παθήσεις άτομα που χάσαμε (δεν εμπίπτουν όλοι οι αγαπημένοι/ες στη γραμματική της ετεροκανονικής αναπαραγωγικής οικογένειας) δεν θρηνούμε λόγω του πόνου που υποφέραμε από ενοχή, διότι δική μας «αλόγιστη συμπεριφορά ή αμέλεια» επέφερε τον θάνατό τους. Θρηνούμε χωρίς να έχουμε οικονομική σχέση αιτιότητας με τον θάνατό τους. Δεν θρηνούμε επειδή για αλλά θρηνούμε. Για αυτόν/ήν που θα δίναμε τα πάντα να ζούσε ακόμη μια μέρα μαζί μας. Θρηνούμε για αυτόν/ήν που ήταν μοναδικός/ή κι αγαπημένος/ή, που έδινε νόημα στη ζωή μας ή δίναμε εμείς νόημα στη ζωή του/της.

Φίλοι, φίλες, το μεγαλύτερο κακό που κάνει το Άδικο είναι που μας αποστερεί τα μέσα, τον λόγο, να μιλήσουμε για το κακό που γίνεται. «Αναπόφευκτοι οι θάνατοι στο γηροκομείο Λεμεσού», γράφουν τίτλοι ειδήσεων. Δεν υπάρχει τίποτα το 'φυσικό' στον θάνατο ενός ανθρώπου, ανεξαρτήτως αν ήταν σε γηροκομείο, νοσοκομείο ή νηπιαγωγείο, διότι όλοι οι θάνατοι μετρούν το ίδιο. Το ίδιο και όλες οι ζωές. Η πολιτική κατάσταση στην οποία δεν έχουν αξία όλες οι ζωές είναι η ζωή στο στρατόπεδο συγκέντρωσης (camp). Στο βιβλίο του Remnants of Auschwitz, o Agamben εξηγεί ότι ο εξορθολογισμός των στρατοπέδων αφορούσε στο άδειασμα από σημασία των κρατουμένων μέσω αποστέρησης ώστε να υποπέσουν σε επίπεδο βιολογικής μόνο ζωής: να αποστεωθούν ενώ ακόμη ήταν εν ζωή, να γείρουν, να περιφέρονται σαν κυρτές σκιές μουσουλμάνων που προσεύχονται. Μετατρέποντας τους Εβραίους σε μουσουλμάνους, το στρατόπεδο δημιουργούσε μια γκρίζα ζώνη ζωής: ζωής που δεν μπορεί πια να σωθεί και άρα μπορεί, χωρίς ηθικού είδους ευθύνη, να τερματιστεί.

«Εγώ εν τζιαι τρώω κρέας. Εγώ μουσουλμάνα.» Την Ιχσάν και την κόρη της πέντε χρονών, που γεννήθηκε στην Κύπρο, που δεν γνώρισε άλλη πατρίδα από την Κύπρο, που οι συγγενείς της ήταν η δασκάλα της κι εμείς, τις μάζεψαν ένα βράδυ (συνήθως βράδυ έρχονται) και τις απέλασαν με «συνοπτικές διαδικασίες». Η Ιχσάν ήταν μουσουλμάνα όσον αφορά στη θρησκεία, δεν ήταν όμως μουσουλμάνα όσον αφορά τoν βίο. Δεν είχε παραιτηθεί και βίωνε σε κάθε φράση το άδικο. Καθώς καλείσαι, όχι ως υπήκοος κι όχι ως πολίτης να ανησυχήσεις και να συνεργαστείς, ο λόγος μέσω του οποίου εγκαλείσαι είναι λόγος ποιμαντορικός και όχι λόγος πολιτικός. Ξέρω τις ανάγκες σου, νοιάζομαι για σένα, θα φροντίσω για σένα, φτάνει εσύ να συνεργαστείς. Ξέρεις όμως ότι θα υπάρξουν και απώλειες, κάποιοι δεν θα μπορούν να σωθούν. Ζητώ κατανόηση από σένα, οι θάνατοι αυτοί θα θεωρούνται αναπόφευκτοι. Η ποιμαντορία συνεργάζεται με τη βιοπολιτική: θα έχουν πρώτα αδειάσουν οι ζωές τους από σημασία για να μετρά μόνο βιολογικά, άντε και συναισθηματικά, αλλά όχι πολιτικά, ο θάνατός τους.

Φίλες, φίλοι, αν ακόμη είστε πολίτες σταματάτε να συμμετέχετε σε αυτόν τον λόγο που αδειάζει από πολιτική σημασία ζωές και υπονομεύει τη δυνατότητα των θυμάτων να φέρουν μαρτυρία. Το διάγγελμα δεν ήταν δικό σας, το άδειασμα όμως του λόγου από τη δύναμη να φέρει μαρτυρία για το κακό, είναι δικό σας. «Σύρτε τους πίσω στη θάλασσα», «ελειφτήκαμέν τους τούτους» (ΛΟΑΤΙ), «ενενήντα χρονών, είσιεν το ένα πόιν μεσ’ στον τάφο».

Φίλοι, φίλες, πολιτικά μιλώντας δεν είμαστε συγγενείς. Είμαστε ανάδοχοι πολιτικού λόγου. Το θέμα δεν είναι να ακρώνεστε για χάρη της ζωής· το θέμα είναι να κρατάμε ζωντανό τον λόγο.

*Η στήλη θα φέρει το όνομα Freya στο όνομα εκείνης και στο όνομα του Άδικου που αποστερήθηκε τα μέσα απόδειξής του.

ΕΙΚΟΝΑ:Μαρκ Σαγκάλ, Θυσία στις νύμφες (από τη σειρά Δάφνη και Χλόη), 1961