«Είναι κορίτσι… καρέκλα… εεε γλυκά… καρέκλα… όχι, αυτό είναι καρέκλα, εεε τέτοιο… δέμα… μόμα… είναι κορίτσι… γλυκά… ντουλάπια… τραπέζι. Αυτό εεε πιάτο… πλύνει το πιάτο… εεε και νερό (αναστενάζει), όχι νερό… Δεν ξέρω… Κουρτίνα… φρα - φράνι… φλιτζάνι… Ντουλάπια εδώ. Πέφτει… πέφτει… Πέφτει καρέκλα».

Έτσι περιέγραψε ο Χ.Χ. το σκίτσο της «κλοπής των μπισκότων». Αλλιώς όμως το περιέγραψε ο Κ.Κ.:

«Εδώ είναι μια κυρία, αλλά εδώ πέρα τώρα κάπου πρέπει να είναι. Στο σπίτι της είναι; Στην αυλή της είναι; Μάλλον κάτι πρέπει κάπου κάτι είναι τώρα εδώ πέρα τώρα αυτό το πράμα εδώ. Αυτό είναι ένα παιδάκι, παιδάκι μού φαίνεται. Και από πάνω είναι πάλι ένα παιδάκι, δεν είναι; Και αυτή είναι ας το πούμε, καρέκλα να το πούμε, αλλά δεν είναι καρέκλα, σαν σκαμπό είναι. Και τώρα ανεβαίνει στο ντουλάπι κάτι να πιάσει κι έχει ανοίξει, μου φαίνεται, εκεί πέρα το ντουλάπι να πάρει κάτι, αλλά πάει να πέσει κιόλας γιατί έχει γυρίσει το…, αλλά δεν μπορώ να καταλάβω εδώ πέρα τώρα τι 'ναι. Αυτό είναι κουρτίνες ας πούμε, που είναι η κουζίνα και έχει τις κουρτίνες ας πούμε αυτό. Αυτά πιάτα πρέπει να 'ναι, αυτό δεν μπορώ να το καταλάβω τώρα τι είναι».

Οι περιγραφές τους είναι προβληματικές. Γιατί; Ο Χ.Χ. και ο Κ.Κ. διαγνώστηκαν με αφασία, αφού υπέστησαν εγκεφαλικό επεισόδιο δύο μήνες πριν. Η βλάβη σε περιοχές του κεντρικού νευρικού συστήματος που συμμετέχουν μεταξύ άλλων και στην επεξεργασία της γλώσσας μετά από ισχαιμικό επεισόδιο ή εγκεφαλική αιμορραγία μπορεί να καταλήξει σε διαταραχές στην κατανόηση ή/και στην παραγωγή λόγου - τη λεγόμενη αφασία. Η ηλικία είναι ο κύριος παράγοντας επικινδυνότητας: Οι πιθανότητες εγκεφαλικού διπλασιάζονται ανά δεκαετία μετά τα 55 έτη και τα 2/3 των ασθενών υπερβαίνουν τα 65 έτη. Περίπου 25-40% των επιζώντων διαγιγνώσκονται με αφασία.

Ορόσημο στην ιατρική τεκμηρίωση της αφασίας υπήρξε το 1861, όταν ο Γάλλος νευρολόγος Pierre Paul Broca παρουσίασε τον ασθενή Louis Victor LeBorgne, ο οποίος μετά από εγκεφαλικό έχασε την ικανότητα να παράγει σωστές και ολοκληρωμένες προτάσεις, μολονότι επαναλάμβανε συστηματικά τη συλλαβή «tan», κατανοούσε πλήρως όσα άκουγε και διατηρούσε φυσιολογική λειτουργία των φωνητικών χορδών και του στόματος (π.χ. μάσημα και κατάποση τροφής). Η νεκροψία του εγκεφάλου του έδειξε βλάβη στον κατώτερο μετωπιαίο λοβό του αριστερού ημισφαιρίου (περιοχή Broca). Το 1874 ο Γερμανός νευρολόγος Karl Wernicke δημοσίευσε περιπτώσεις ασθενών με βλάβη στον ανώτερο κροταφικό λοβό του αριστερού ημισφαιρίου (περιοχή Wernicke) που παρουσίαζαν διαταραχές στην κατανόηση παρά στην παραγωγή λόγου.

Έκτοτε έγινε σαφές ότι η αφασία δεν είναι ένα ενιαίο σύνδρομο και αναγνωρίστηκαν δύο βασικοί τύποι: η αφασία Broca και η αφασία Wernicke. Ο Χ.Χ. μοιάζει να έχει βλάβη στην περιοχή Broca: Αν και κατανοεί όσα ακούει σχετικά καλά, παράγει λόγο κοπιώδη, με αργό ρυθμό και πολλές παύσεις· παρουσιάζει μη ρέουσα αφασία. Χρησιμοποιεί κυρίως ουσιαστικά και ρήματα και παραλείπει άρθρα, προθέσεις, βοηθητικά ρήματα - παράγει τηλεγραφικό λόγο με πολύ απλές προτάσεις. Συχνά δυσκολεύεται να ανακαλέσει λέξεις, ενώ αυτές δεν έχουν απαραιτήτως διαγραφεί από τη μνήμη του, αφού, όταν τις ακούει, τις αναγνωρίζει και τις κατανοεί. Συχνά παρουσιάζει και προβλήματα άρθρωσης της ομιλίας. Αντίθετα, ο Κ.Κ. μοιάζει να έχει βλάβη στην περιοχή Wernicke με αποτέλεσμα τη ρέουσα αφασία: Επειδή δεν κατανοεί αυτά που ακούει, παράγει γρήγορο λόγο -σχεδόν «λογοδιάρροια»- με φαινομενικά κανονική δομή, προσωδία και ρυθμό, αλλά χωρίς περιεχόμενο και συνοχή νοήματος και με απαντήσεις συχνά «άσχετες» με το θέμα. Δυσκολεύεται να ανακαλέσει λέξεις· μοιάζει σαν «να έρχεται η λέξη και να μην μπορεί να την πει».

Στην πραγματικότητα, ο αυστηρός διαχωρισμός σε αφασίες Broca και Wernicke δεν είναι πάντα εφικτός. Υπάρχουν μεν πρωτοτυπικά χαρακτηριστικά, η ακριβής δε θέση και έκταση της καταστροφής του εγκεφαλικού ιστού οδηγεί σε ιδιοσυγκρασιακό σύμπλεγμα συμπτωμάτων. Ο χαμένος ιστός είναι πια άχρηστος. Ο τραυματισμένος εγκέφαλος όμως έχει την ικανότητα να αναδιοργανώνει τις λειτουργίες του στον διαθέσιμο ιστό. Ο λογοθεραπευτής διαγιγνώσκει την έκταση του γλωσσικού ελλείματος και παρεμβαίνει αμέσως μετά το εγκεφαλικό, για να επαναφέρει τις χαμένες γλωσσικές λειτουργίες εκμεταλλευόμενος την πλαστικότητα του εγκεφάλου και τις άθικτες γλωσσικές λειτουργίες του ασθενούς.

* Τα δεδομένα ελληνόφωνων αφασικών αντλήθηκαν από την ηλεκτρονική βάση δεδομένων AphasiaBank, για την οποία τα συγκέντρωσε και τα επιμελήθηκε ο δρ Διονύσης Γούτσος, καθηγητής Κειμενογλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Βενέδικτος Βασιλείου, Νευρογλωσσολόγος