Επικρατεί γενικά η αντίληψη ότι οι διάλεκτοι, σε αντίθεση με τις πρότυπες γλώσσες, δεν έχουν γραμματική. Ισχύει όμως κάτι τέτοιο; Η επιστήμη που ερευνά τη γλώσσα, η γλωσσολογία, εξηγεί πως, όχι μόνο δεν ισχύει, αλλά πως είναι κιόλας αδύνατον να συνομιλούμε σε οποιαδήποτε γλωσσική ποικιλία (γλώσσα, διάλεκτο, ιδίωμα, ντοπιολαλιά, patois, accent - όπως θέλετε πείτε την) χωρίς αυτή να έχει γραμματικούς κανόνες. Αν π.χ. η κυπριακή ελληνική δεν είχε κανόνες για τη συντακτική σειρά των όρων σε μια πρόταση, τότε ο Βασίλης Μιχαηλίδης θα μπορούσε να είχε αρχίσει την 9^η Ιουλίου ως εξής: «οι τž’ εφυσούσαν ανέμοι αρτžέψαν κρυφοί αντάν». Το ότι δεν είναι δυνατόν να ειπωθεί αυτή η φράση με μια τυχαία σειρά λέξεων σημαίνει ακριβώς πως υπάρχουν κανόνες για το πώς συντάσσονται οι φράσεις και οι προτάσεις - απλώς δεν έχουμε επίγνωση πως τους κατέχουμε όντως αυτούς τους κανόνες.

Αν το παράδειγμα με τον στίχο του Β. Μιχαηλίδη δεν έπεισε, ας δούμε μερικούς πολύ αυστηρά ορισμένους γραμματικούς κανόνες που ήδη υπάρχουν στο μυαλό των φυσικών ομιλητών/τριών χωρίς να το γνωρίζουν. Υπόψη ότι ο όρος «γραμματική» για τη γλωσσολογία δεν αφορά τη γραφή της γλώσσας (άρα δεν ασχολείται με την ορθογραφία) ούτε βρίσκεται σε αντιδιαστολή με τον όρο «συντακτικό»· κατ' ακρίβεια, η σύνταξη, μαζί με τη μορφολογία, βρίσκονται στην καρδιά του όρου «γραμματική» (και, αναλόγως θεωρητικού πλαισίου, η γραμματική περιλαμβάνει τη φωνολογία και ίσως και τη σημασιολογία). Ένας συντακτικός λοιπόν κανόνας της γραμματικής της κυπριακής ελληνικής είναι πως οι κλιτικές αντωνυμίες ακολουθούν τα ρήματα: π.χ. τα «θωρώ σε» και «λαλώ σου το» είναι γραμματικά, ενώ τα *«σε θωρώ» και *«σου το λαλώ», είναι αντιγραμματικά (ο αστερίσκος δηλώνει αντιγραμματικότητα). Ο κανόνας αυτός όμως έχει εξαιρέσεις, μία εκ των οποίων είναι πως μετά από αρνητικό μόριο τα κλιτικά προηγούνται του ρήματος: «εν σε θωρώ», «εν σου το λαλώ» - και όχι *«εν θωρώ σε», *«εν λαλώ σου το». Ακόμη και αυτή η εξαίρεση έχει εξαίρεση: αν η άρνηση γίνεται με το «έντžε», τότε τα κλιτικά έπονται του ρήματος: «έντžε θωρώ σε», «έντžε λαλώ σου το» - και όχι *« έντžε σε θωρώ», *« έντžε σου το λαλώ» (αν και τα τελευταία άρχισαν να ακούγονται από νεαρότερα άτομα).

Μορφολογικά μιλώντας, οι ρηματικές καταλήξεις -ουσιν/-άσιν μπορούν να εναλλάσσονται ελεύθερα με τις καταλήξεις -ουν/-αν: π.χ. γράφουσιν = γράφουν· εγράφασιν = εγράφαν. Ωστόσο, υπάρχει μορφοσυντακτικός κανόνας που απαγορεύει τις καταλήξεις -ουσιν/-άσιν όταν ακολουθεί κλιτική αντωνυμία: π.χ. «γράφουν τα»· «είδαν τον» - και όχι *«γράφουσιν τα»· *«είδασιν τον».

Ένας φωνολογικός κανόνας είναι πως τα ρινικά σύμφωνα πριν από στιγμιαία σύμφωνα αφομοιώνονται ως προς τον τόπο άρθρωσης των στιγμιαίων: π.χ. τα «τον Τάσον», «την Κατερίναν», «τον Πάμπον» θα προφερθούν σαν να γράφονταν «τοντάσον», «τηγκατερίναν», «τομπάμπον». Όταν όμως μετά από το στιγμιαίο σύμφωνο ακολουθεί κι άλλο σύμφωνο, τότε ο κανόνας αυτός της αφομοίωσης δεν ισχύει, διότι μπλοκάρεται από έναν άλλο κανόνα που θέλει το ρινικό σύμφωνο να αποβάλλεται σε τέτοιες περιπτώσεις: π.χ. τα «τον Ττοουλήν», «την πτήσην», «την ξιτιμασ̆ιάν» προφέρονται σαν να γράφονταν «το Ττοουλήν», «τη πτήσην», «τη ξιτιμασ̆ιάν» (το γράμμα «ξ» αναπαριστά συνδυασμό δύο συμφώνων: /k/ και /s/). Ακόμα κι αυτός ο κανόνας όμως έχει εξαίρεση: αν μετά το στιγμιαίο ακολουθεί αντηχητικό σύμφωνο (δηλαδή /l ɾ m n/) τότε ισχύει ο πρώτος κανόνας της αφομοίωσης και όχι ο δεύτερος της αποβολής: π.χ. τα «τον τρίτον», «τον πνεύμοναν», «την κλειδωνιάν» προφέρονται σαν να γράφονταν «τοντρίτον», «τομπνεύμοναν», «τηγκλειδωνιάν».

Ένας μορφοφωνολογικός κανόνας είναι πως μπορούμε προαιρετικά να προσθέσουμε ένα επενθετικό /i/ ανάμεσα σε συγκεκριμένες μικρές λέξεις που λήγουν σε σύμφωνο (π.χ. «τον», «αν», «ας», «μεν» κ.ά.) και σε ρήματα που ξεκινούν από δύο σύμφωνα: π.χ. «εν ι-ξέρω», «αν ι-σφυρίσω», «μεν ι-ππέφτεις». Αυτός ο κανόνας δεν ισχύει όταν ακολουθεί μονό σύμφωνο, οπότε τα εξής είναι αντιγραμματικά: *«εν ι-θέλω», *«αν ι-μείνω», *«μεν ι-ράφκεις». Ο κανόνας αυτός όμως έχει εξαίρεση: όταν το ρήμα ξεκινά από σύμπλεγμα στιγμιαίου με αντηχητικό, τότε δεν μπορεί να γίνει επένθεση ενός /i/: π.χ. τα «εν κρατώ», «αν πρέπει» κ.λπ. δεν μπορούν να γίνουν *«εν ι-κρατώ», *«αν ι-πρέπει» κ.λπ.

Θα μπορούσα να συνεχίσω να παραθέτω πολλούς τέτοιους γραμματικούς κανόνες μαζί με τις εξαιρέσεις τους, αλλά θα χρειαζόμουν όχι περισσότερα από ένα άρθρα, αλλά εφημερίδες ολόκληρες. Αυτό που πρέπει να κρατήσουμε από όλα αυτά είναι πως όλες οι γλώσσες, διάλεκτοι κ.λπ. έχουν έναν τεράστιο αριθμό σαφών και αυστηρών γραμματικών κανόνων, οι οποίοι δεν χρειάζεται να καταγραφούν σε κάποιο βιβλίο γραμματικής για να υπάρχουν· βρίσκονται εκεί που πραγματικά βρίσκεται και το γλωσσικό «λογισμικό»: στο κεφάλι μας - έστω κι αν δεν έχουμε ρητή γνώση πως υπάρχουν εκεί.

Σπύρος Αρμοστής, γλωσσολόγος, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Eικόνα: από το εξώφυλλο της έκδοσης "Μαθθαίννω Κυπριακά" του Αναστάση Πισσούριου