Σας έχει τύχει να μιλάτε με Ελλαδίτες, να χρησιμοποιείτε απόλυτα καθημερινές λέξεις, γνωστές και σε εσάς και στους Ελλαδίτες, αλλά να μην καταφέρνετε να συνεννοηθείτε (όπως μου συνέβηκε με το ουσ. κρεβάτι που σημαίνει επίσης και «στρώμα» στην κυπριακή); Η παρεξήγηση οφείλεται στο ότι οι γνωστές αυτές λέξεις είχαν διαφορετική σημασία για εσάς και διαφορετική για τους Ελλαδίτες, ήταν δηλαδή ψευδόφιλα.

Τα ψευδόφιλα (όπως μεταφράζονται οι συχνά πιο γνωστοί ξένοι όροι false friends και faux amis) είναι λέξεις ή μονάδες διαφορετικών γλωσσών που έχουν όμοια, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, μορφή (σημαίνον) και διαφορετική σημασία (σημαινόμενο). Με άλλα λόγια, οι δύο λέξεις που αποτελούν το ψευδόφιλο ζεύγος είναι παρεμφερείς σε επίπεδο φωνητικής, μορφολογικής και/ή ορθογραφικής αναπαράστασης, έχουν όμως διαφορετική σημασία, η οποία πολύ συχνά δεν είναι γνωστή.

Συνήθως τα ψευδόφιλα εμφανίζονται μεταξύ διαφορετικών γλωσσών λόγω α) γενετικής συγγένειας (π.χ. ισπανική και ιταλική), β) δανεισμού (μεταξύ τους ή από τρίτη κοινή γλώσσα), γ) τυχαίας ταύτισης. Κλασικό παράδειγμα είναι η λέξη empathy που στην αγγλική σημαίνει «ενσυναίσθηση», ενώ στην ελληνική το ουσ. εμπάθεια σημαίνει «εχθρότητα, μίσος».

Τα ψευδόφιλα που αφορούν την κοινή νέα ελληνική (ΚΝΕ) και την κυπριακή ονομάζονται ενδογλωσσικά, καθώς εμφανίζονται μεταξύ ποικιλιών της ίδιας γλώσσας, εν προκειμένω της ελληνικής. Παρόλο που δεν είναι εξίσου γνωστά με τα διαγλωσσικά, είναι πολύ συχνά, π.χ. μεταξύ της ισπανικής της Ισπανίας και της Λατινικής Αμερικής (π.χ. tortilla στα καστιλιάνικα σημαίνει «ομελέτα», ενώ στις διάφορες λατινοαμερικάνικες ποικιλίες «είναι είδος επίπεδου ψωμιού»).

Η ΚΝΕ είναι η επίσημη ποικιλία που χρησιμοποιείται σε Ελλάδα και Κύπρο στην εκπαίδευση, στα ΜΜΕ και στον γραπτό λόγο, ενώ η κυπριακή αποτελεί τη μη τυποποιημένη ποικιλία της καθημερινότητας, γεγονός που συνεπάγεται ότι μαθαίνεται ως μητρική από τους ελληνόφωνους της νήσου και χρησιμοποιείται στον προφορικό, αλλά και, κατά περίπτωση, στον ανεπίσημο ή λογοτεχνικό γραπτό λόγο.

Όλα τα ψευδόφιλα διαιρούνται επίσης σε δύο μεγάλες κατηγορίες: ολικά και τμηματικά ψευδόφιλα. Στα ολικά ψευδόφιλα τα δύο μέλη του ζεύγους δεν έχουν καμία κοινή σημασία, ενώ στα τμηματικά έχουν τουλάχιστον μία. Το λάχανο, μια πολύ συνηθισμένη λέξη και στις δύο ποικιλίες, είναι ολικό ψευδόφιλο. Παρότι είναι λαχανικό, δεν πρόκειται για το ίδιο λαχανικό στις δύο γλωσσικές ποικιλίες. Στην ΚΝΕ ορίζεται ως «ποώδες καλλιεργούμενο φυτό, σφαιρικού σχήματος, με μεγάλα σαρκώδη φύλλα που τρώγονται ωμά, μαγειρεμένα ή τουρσί» και είναι το φυτό που στην κυπριακή αποκαλείται κραμπίν. Το λάχανο -που στην Κύπρο μαγειρεύεται κυρίως με λουβί (μαυρομάτικα φασόλια στην ΚΝΕ)- έχει μεγάλα, γυαλιστερά, αρκετά σκληρά και γραμμωτά φύλλα, ενώ ο μίσχος και η μεσαία νεύρωση μπορεί να έχουν λευκό, υποκίτρινο ή κοκκινωπό χρώμα και στην Ελλάδα ονομάζεται σέσκουλο. Το ρ. αυτομολώ συγκαταλέγεται επίσης στα ολικά ψευδόφιλα, αφού στην κυπριακή σημαίνει «εξαντλώ κάθε όριο υπομονής, κουράζομαι ψυχικά, απαυδώ», ενώ στην ΚΝΕ «(για στρατιώτες, πολεμιστές κ.λπ.) εγκαταλείπω την παράταξη στην οποία ανήκω και προσχωρώ στην αντίπαλη». Το ιδιαίτερο στοιχείο του είναι πως στην κυπριακή ανήκει στον πολύ καθημερινό λόγο, ενώ στην ΚΝΕ στο επίπεδο του λόγιου λεξιλογίου.

Όσον αφορά τα τμηματικά ψευδόφιλα, μπορούμε να διακρίνουμε δύο υποκατηγορίες τους. Η πρώτη υποκατηγορία περιλαμβάνει τμηματικά ψευδόφιλα που έχουν μία κοινή σημασία (ΚΝΕ και κυπριακή) και μία αποκλειστικά κυπριακή. Μία πολύ συνηθισμένη λέξη χαρακτηριστική της υποκατηγορίας αυτής είναι το επίθετο «βαρετός, -ή, ό». Στην κυπριακή σημαίνει «1. βαρύς, 2. δυσάρεστος, ενοχλητικός και 3. ισχυρός, δυνατός», ενώ και στις δύο ποικιλίες σημαίνει «ανιαρός, -ή, -ό».

Η δεύτερη υποκατηγορία τμηματικών ψευδόφιλων, που εκπροσωπείται από το ουσ. ή ουσιαστικοποιημένο επίθετο κεραμικό(ν), εμφανίζει διαφορετικές σημασίες σε κυπριακή (ουσ. «πλακάκι, το») και ΚΝΕ (επιθ. «που έχει σχέση με την κατασκευή κεραμικών»), αλλά και δύο κοινές σημασίες («1. αντικείμενο από ψημένο πηλό 2. κεραμική, η τέχνη της κατασκευής κεραμικών»).

Πολύ συχνά τα ψευδόφιλα, που δεν είναι γνωστό τι σημαίνουν στις δύο ποικιλίες, αποτελούν αιτία παρεξηγήσεων, χιουμοριστικών περιστατικών και ασυνεννοησίας. Εσάς τι σας συνέβη εξαιτίας τους;

Δρ Νάντια Χατζοπούλου, γλωσσολόγος

Παραδείγματα: 1. Εβ βαρετή η ελιά σου, τζ’ εν τησ σώννεις; (Μόντης, 1988, Λυσιστράτη). 2. Εν έμεινεν κουβέντα βαρετή πον της την είπεν. 3. Το πρωίν θα μπούν δύο κλειδωνιές βαρετές τζιαι θα πιάσω τηλέφωνον να έρτουν να μας βάλουν house alarm. ​​​​​​