Με μία πολυσέλιδη, ποιοτική έκδοση, ο καθηγητής, συγγραφέας και γνωστός δικηγόρος Αχιλλεύς Αιμιλιανίδης αυτήν τη φορά αναμετράται με μία «κορυφαία, περίπλοκη, πολύπλοκη, πολυσύνθετη προσωπικότητα με συναρπαστικό βίο», τον Κρίτωνα Τορναρίτη, διαπρεπή δικηγόρο και πρώτο Γενικό Εισαγγελέα της Κυπριακής Δημοκρατίας, και το πετυχαίνει απόλυτα. Στην ιστορική βιογραφία, ένα ιδιαίτερα δημοφιλές συγγραφικό είδος, κατά κανόνα, το προβαλλόμενο πρόσωπο παρουσιάζεται στην εξιδανικευμένη του μορφή, δικαιωμένο, καταξιωμένο, χωρίς μειονεκτήματα και ψεγάδια. Στη βιογραφία του Κρίτωνα Τορναρίτη, ο Αιμιλιανίδης υπερβαίνει αυτόν τον σκόπελο. Και τούτο παρ' όλη τη συναισθηματική σύνδεσή του με τον πρωταγωνιστή του βιβλίου, αφού υπήρξε φίλος του παππού του, επίσης δικηγόρου με αξιοσημείωτη παρουσία στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, με την Κύπρο υπό τη βρετανική αποικιοκρατική διοίκηση, του ανθρώπου που κουβαλά όνομα και επώνυμο, Αχιλλέως Αιμιλιανίδη. Όπως ο ίδιος ομολογεί: «Συζητώ λεπτομερώς τους θριάμβους αλλά και τις ήττες, τους επαίνους αλλά και τις σφοδρές κατηγορίες εναντίον του Κρ. Τορναρίτη, τις στιγμές που δοξάστηκε αλλά και εκείνες κατά τις οποίες επιχειρήθηκε η βάναυση αποκαθήλωσή του. Το γκρίζο της ζωής του με ελκύει περισσότερο από το άσπρο. Με ενδιαφέρει ο αναγνώστης να κατανοήσει την πολυδιάστατη προσωπικότητά του και τους λόγους που τον οδηγούσαν στις εκάστοτε επιλογές του». Έργο, βέβαια, καθόλου εύκολο και στόχευση που κρύβει παγίδες, τις οποίες ο συγγραφέας διαχειρίζεται δίκαια και αντικειμενικά.
Γνωμάτευση κατά παραγγελία του πελάτη!
Στην πολύχρονη δημοσιογραφική μου σταδιοδρομία, είχα την ευκαιρία όχι μόνο να γνωρίσω τον Κρ. Τ., αλλά και να καταχωρίσω στο αρχείο του ΡΙΚ μία από τις λιγοστές συνεντεύξεις μαζί του, στο ασπρόμαυρο φιλμ της εποχής. Κρατώ στη μνήμη την εικόνα ενός αναγνωρισμένου για την ικανότητά του νομικού, ευγενή και επιβλητικού, μαζί με την όχι κολακευτική φήμη ότι, όταν τον καλούσε ο Πρόεδρος Μακάριος για κάποια γνωμάτευση, είχε πάντα στην τσέπη του δύο εκδοχές και, αναλόγως, παρουσίαζε αυτήν που θα ικανοποιούσε τον ισχυρό ηγέτη της εποχής.
Μετά παρέλευση πολλών δεκαετιών, στο βιβλίο του Αχ. Αιμ., βρίσκω την εξήγηση γι’ αυτό, καθώς ο συγγραφέας, έπειτα από συστηματική, εξαντλητική έρευνα, δίδει πειστικές απαντήσεις για όλα. Εν προκειμένω, υπογραμμίζει ότι: «Η ζωή και το έργο του Κρ. Τ. εκφράζουν ένα πρότυπο δικηγόρου που θέτει ως πρωταρχικό στόχο τη διασφάλιση των συμφερόντων του εκάστοτε πελάτη του.
Όταν αποκτά την ιδιότητα του πολιτειακού αξιωματούχου και ο πελάτης του είναι η Πολιτεία, ταυτίζεται με αυτό που ο ίδιος αντιλαμβάνεται ως δημόσιο συμφέρον. Ως πραγματιστής αποδεχόταν πως το δίκαιο συνιστά πρωτίστως τέχνη πολιτικής εξισορρόπησης».
Ένα από τα θετικά στη βιογραφία μιας σημαντικής προσωπικότητας είναι και το γεγονός ότι, κοντά στα στοιχεία που την αφορούν, ζωντανεύει το περιβάλλον, η εντοπιότητα και η ανθρωπογεωγραφία της εποχής, στην οποία έζησε και έδρασε. Χαρακτηριστικό, εν προκειμένω, είναι το κεφάλαιο που αναφέρεται στη 15ετή δικηγορία του Τορναρίτη στη Λεμεσό στην περίοδο του Μεσοπολέμου (1924-1940), με τις πολλές επιτυχείς δίκες, που του απέφεραν την καθολική αναγνώριση του κορυφαίου δικηγόρου. Ο διατελέσας επίσης Γενικός Εισαγγελέας Κώστας Κληρίδης το εκφράζει πολύ σωστά, αναφέροντας ότι: «Μέσα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου αναδύεται και αναδεικνύεται ολόκληρη η νομική ιστορία της Κύπρου και η πορεία της μικρής μας χώρας, από την αποικιοκρατία προς την ανεξαρτησία και μετέπειτα». Αυτό, προσθέτω, είναι, χωρίς αμφιβολία, μία από τις πολλές αρετές του βιβλίου, που εμπλουτίζεται και με φωτογραφικό υλικό ιστορικής και αρχειακής αξίας. Όπως και το λεπτομερές κεφάλαιο «Εργογραφία Κρίτωνος Τορναρίτη» (σελ. 327-356), με καταγραφή δημοσιευμένων έργων του σε μορφή βιβλίου ή άρθρου σε επιστημονικά περιοδικά και, βέβαια, η απαραίτητη για επιστημονικού επιπέδου έκδοση βιβλιογραφία και το ευρετήριο ονομάτων. Αυτά, σε συνδυασμό με τη φροντίδα των Εκδόσεων Hippasus, προσδίδουν στο βιβλίο ποιότητα και εγκυρότητα.
Την επιτυχημένη δικηγορία θα ακολουθήσει ο διορισμός του ως δικαστής (1940-1944). Ο συγγραφέας κάνει εκτενή αναφορά σε σημαντικές αποφάσεις του από τη δικαστική έδρα. Η εντυπωσιακή σταδιοδρομία του και η συνεχής πορεία ανόδου θα τον οδηγήσει στη θέση του Γενικού Αντιεισαγγελέα (1944-1952), με τον Τύπο της εποχής να ομιλεί «για πραγματική νομική αξία, κορυφαίας νομομάθειας και ευφυΐας». Αναμενόμενη συνεπώς και η επόμενη υψηλή αποστολή του ως Γενικός Εισαγγελέας (1952-1955), που τον συνοδεύει με τον χαρακτηρισμό «άριστος νομομαθής, με δικανική ευγλωττία. Ο κατάλληλος άνθρωπος, στην κατάλληλη θέση».
Αναμνηστική φωτογραφία του δικαστικού σώματος της τότε αποικίας της Κύπρου, μελών του Παγκύπριου Δικηγορικού Συλλόγου και του προσωπικού του Πρωτοκολλητείου, με την ευκαιρία της αφυπηρέτησης του αρχιδικαστή σερ Έντουαρντ Τζάκσον.
(Δικαστικό Μέγαρο, πλατεία Σεραγίου, Λευκωσία, Δεκέμβριος 1951)
Αποφάσεις και γνωματεύσεις με πολιτική και ιστορική διάσταση
Δεν είναι δυνατό να επιχειρηθεί, στο περιορισμένο πλαίσιο ενός άρθρου, μία αναλυτική και αντιπροσωπευτική εικόνα του περιεχομένου ενός τέτοιου βιβλίου. Απαιτείται, θεωρώ, όχι απλή ανάγνωση, αλλά μελέτη από κάθε ενδιαφερόμενο, διότι κάθε περίπτωση που αφορά στον Τορναρίτη ως δικηγόρο, δικαστή και Γενικό Εισαγγελέα έχει το δικό της ειδικό βάρος. Περιορίζομαι έτσι να αναφερθώ σε μερικά μόνο κεφάλαια, που αφορούν την εμπλοκή του σε κομβικές αποφάσεις ή ενέργειές του, που συνοδεύονται από θετικά ή αρνητικά σχόλια. Τέτοια είναι και η σχέση του με τον αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59, για τον οποίο επέλεξε να κρατήσει ουδέτερη στάση. Χειρίστηκε επίσης εκ μέρους του Στέμματος τη δίκη για το πλοιάριο «Άγιος Γεώργιος», πριν από την έναρξη του αγώνα.
Νωρίτερα, ως Γενικός Εισαγγελέας της αποικιοκρατικής κυβέρνησης, ο Κρίτων (όπως επιλέγει ο Αιμιλιανίδης να αναφέρεται στον βιογραφούμενο εξηγώντας γιατί), «προέβη στην πλέον αμφιλεγόμενη δήλωση της ζωής του ότι η νομοθεσία θα εφαρμοζόταν αυστηρά, για δημοσιεύματα που συνιστούσαν στασιαστική συνωμοσία ή που γίνονταν με στασιαστική πρόθεση για αλλαγή στην κυριαρχία επί της νήσου».
Αυτά συντέλεσαν στο να θεωρηθεί αγγλόφιλος και ανεπιθύμητο πρόσωπο, με αποτέλεσμα να καταφύγει στην Αγγλία με απόσπαση σε ειδικά καθήκοντα (1956-1959). Ο ίδιος αντιτάσσει την παρασκηνιακή συμβολή του στην αποφυγή εκτέλεσης καταδικασθέντων σε θάνατο αγωνιστών. Θα επανέλθει στην Κύπρο και, λόγω της πλήρους εμπιστοσύνης που έτρεφε στο πρόσωπό του ο Πρόεδρος Μακάριος, θα διορισθεί πρώτος Γενικός Εισαγγελέας της νεαρής Κυπριακής Δημοκρατίας.
Μυστική αποστολή στις Σεϋχέλλες
Νωρίτερα, στο 1956, η πεποίθησή του ότι το προταθέν από τους Βρετανούς Σύνταγμα Ράντκλιφ ήταν μία καλή ευκαιρία εξελικτικής δημιουργίας ανεξάρτητου κυπριακού κράτους, που αν γινόταν αποδεκτό, θα απέτρεπε τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου με όλα τα εγγενή διαιρετικά τους στοιχεία, τον οδήγησε σε μυστική αποστολή στο νησί Μαχέ των Σεϋχελλών, μάλιστα με το ψευδώνυμο Symes, όπου συνάντησε τον εξόριστο Μακάριο και συζήτησε μαζί του το σχέδιο. Ο συγγραφέας καταγράφει ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες από τη συνάντηση, κυρίως όμως ασχολείται με το ερώτημα αν ο Κρίτων επηρέασε και πόσο την ιστορική στροφή του Μακαρίου από το «Ένωσις και μόνο Ένωσις» στην Ανεξαρτησία. Ουσιαστική αλλά και καταλυτική υπήρξε, κατά τον συγγραφέα, η συμβολή του στη Μεικτή Συνταγματική Επιτροπή (1959-1960), με την ιδιότητα του νομικού συμβούλου της ελληνοκυπριακής αντιπροσωπείας.
Αυτό, ωστόσο, για το οποίο η Κύπρος θα οφείλει εσαεί χάριτες στον Κρ. Τ., είναι ο πρωταγωνιστικός του ρόλος στη διαχείριση της κρίσης με την αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από τα θεσμικά όργανα του κράτους (1963-1965). Όπως υποδεικνύει ο Αιμιλιανίδης: «Γνωμάτευσε ότι η κυπριακή κυβέρνηση ήταν νόμιμη, τόσο de facto όσο και de jure, και ότι το Υπουργικό Συμβούλιο μπορούσε να ασκεί νόμιμα τις εξουσίες του και χωρίς τη συμμετοχή των Τουρκοκυπρίων μελών του, μετά την εσκεμμένη αποχή των από την άσκηση των λειτουργιών των αξιωμάτων των. Η κυπριακή Δημοκρατία αναγνωριζόταν ως η νόμιμη κυβέρνηση και από απόψεως διεθνούς δικαίου». Αυτή η γνωμάτευση, όπως και η υιοθέτηση των θέσεων Τορναρίτη για το «Δίκαιο της Ανάγκης», ουσιαστικά οδήγησαν στη σωτηρία του κράτους μας.
Δικηγόροι, δικαστικοί, εισαγγελείς, φοιτητές νομικών και πολιτικών επιστημών, ερευνητές, μελετήστε το βιβλίο. Θα επωφεληθείτε πολύ. Κρατήστε το στο αρχείο σας ως σημείο αναφοράς και έγκυρη πηγή για κάθε νέα συγγραφική απόπειρα με θέμα το Κυπριακό.
*Δημοσιογράφος (pcpavlou@gmail.com)
