Κάτι δεν πάει καλά στο βασίλειο των social media. Αυτή είναι η διαπίστωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αφού δύο από τους ισχυρότερους παίκτες του ψηφιακού κόσμου, η Meta και η TikTok, παραβιάζουν τις υποχρεώσεις διαφάνειας που τους επιβάλλει ο κανονισμός για τις ψηφιακές υπηρεσίες (Digital Services Act 0 DSA). Πρόκειται για το πιο φιλόδοξο νομικό πλαίσιο που έχει θεσπίσει ποτέ η Ευρωπαϊκή Ένωση για να περιορίσει τη δύναμη των πλατφορμών και να επιβάλει διαφάνεια, λογοδοσία και σεβασμό στα δικαιώματα των πολιτών.
Σύμφωνα με την Επιτροπή, τόσο το Facebook και το Instagram (που ανήκουν στη Meta) όσο και το TikTok, έχουν υιοθετήσει πρακτικές που εμποδίζουν την πρόσβαση των ερευνητών σε κρίσιμα δημόσια δεδομένα. Οι διαδικασίες που έχουν θεσπίσει χαρακτηρίζονται περίπλοκες, γραφειοκρατικές και αναξιόπιστες, με αποτέλεσμα οι ερευνητές να μένουν με ελλιπή στοιχεία. Έτσι, υπονομεύεται η δυνατότητα ανεξάρτητης επιστημονικής αξιολόγησης του τρόπου με τον οποίο οι πλατφόρμες επηρεάζουν τη δημόσια σφαίρα, την ψυχική υγεία και, κυρίως, την ασφάλεια των ανηλίκων. Ν' αγιάσει το στόμα της, κι εμείς αυτό φωνάζουμε.
Η υποχρέωση των εταιρειών να ανοίγουν τα δεδομένα τους στους ερευνητές δεν είναι τυπική λεπτομέρεια. Είναι ο πυρήνας της διαφάνειας του DSA. Μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει δημόσιος έλεγχος απέναντι σε αλγόριθμους που καθορίζουν τι βλέπουμε, τι πιστεύουμε και πώς διαμορφώνεται η κοινωνική μας πραγματικότητα. Η άρνηση των πλατφορμών να συνεργαστούν πλήρως με τους ερευνητές συνιστά, με άλλα λόγια, παρακώλυση της δημοκρατικής λογοδοσίας.
Η Επιτροπή διαπίστωσε επίσης σοβαρά προβλήματα στους μηχανισμούς αναφοράς παράνομου περιεχομένου της Meta. Ούτε το Facebook ούτε το Instagram φαίνεται να προσφέρουν εύχρηστους και αποτελεσματικούς τρόπους ώστε οι πολίτες να επισημαίνουν αναρτήσεις με παράνομο περιεχόμενο, όπως παιδική κακοποίηση ή προπαγάνδα ή ρητορική μίσους. Αντί για διαφάνεια και ευκολία, οι χρήστες συναντούν ασαφείς οδηγίες, πολλαπλά βήματα και παραπλανητικά γραφικά, τα λεγόμενα «σκοτεινά μοτίβα». Η Επιτροπή θεωρεί ότι τέτοιες πρακτικές δεν είναι απλώς άβολες, αλλά αποθαρρύνουν ουσιαστικά τους πολίτες να αναφέρουν παραβιάσεις, καθιστώντας έτσι τις πλατφόρμες αναποτελεσματικές στην αντιμετώπιση του παράνομου περιεχομένου.
Ακόμη πιο ανησυχητικά είναι τα ευρήματα για τους μηχανισμούς προσφυγής. Ο DSA κατοχυρώνει το δικαίωμα κάθε χρήστη να αμφισβητεί αποφάσεις λογοκρισίας ή αναστολής λογαριασμών. Όμως, σύμφωνα με την Επιτροπή, τα εργαλεία που προσφέρει η Meta δεν επιτρέπουν στους χρήστες να τεκμηριώνουν επαρκώς την προσφυγή τους. Δεν μπορούν να επισυνάψουν αποδείξεις ή να εξηγήσουν τους λόγους διαφωνίας τους, με αποτέλεσμα η διαδικασία να καταλήγει κενό γράμμα. Η εσωτερική «δικαιοσύνη» των πλατφορμών παραμένει, έτσι, μια σιωπηλή υπόθεση πίσω από κλειστές πόρτες.
Τα ευρήματα της Επιτροπής προέκυψαν ύστερα από ενδελεχή έρευνα σε συνεργασία με την ιρλανδική ρυθμιστική αρχή Coimisiún na Meán, που είναι αρμόδια για την εποπτεία των μεγάλων ψηφιακών πλατφορμών στην ΕΕ. Αν και οι διαπιστώσεις είναι ακόμη προκαταρκτικές, το μήνυμα είναι σαφές: οι εταιρείες που κυριαρχούν στο ψηφιακό οικοσύστημα της Ευρώπης οφείλουν να συμμορφωθούν με τους κανόνες.
Οι πλατφόρμες θα έχουν τώρα τη δυνατότητα να εξετάσουν τα στοιχεία του φακέλου και να απαντήσουν γραπτώς. Μπορούν, επίσης, να λάβουν διορθωτικά μέτρα προτού η Επιτροπή προχωρήσει στην έκδοση απόφασης μη συμμόρφωσης. Αν όμως οι παραβάσεις επιβεβαιωθούν, το τίμημα θα είναι βαρύ. Τα πρόστιμα μπορούν να φτάσουν έως και το 6% του παγκόσμιου ετήσιου τζίρου κάθε εταιρείας, καθώς και επιβολή περιοδικών χρηματικών ποινών σε περίπτωση μη συμμόρφωσης.
Το μήνυμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ξεκάθαρο. Ο DSA δεν είναι μια διακήρυξη καλών προθέσεων, αλλά ένα δεσμευτικό πλαίσιο που απαιτεί από τις πλατφόρμες να λειτουργούν με κανόνες, όχι με αλγόριθμους ασυδοσίας. Η εποχή όπου οι εταιρείες μπορούσαν να κρύβονται πίσω από «εμπορικά απόρρητα» ή τεχνικές δικαιολογίες τελειώνει. Από τις 29 Οκτωβρίου 2025, που τέθηκε σε ισχύ η νέα κατ' εξουσιοδότηση πράξη για την πρόσβαση σε δεδομένα, οι ερευνητές θα αποκτήσουν επιτέλους δυνατότητα πρόσβασης και σε μη δημόσια δεδομένα των μεγάλων πλατφορμών. Να το δούμε!
Το διακύβευμα δεν είναι απλώς τεχνολογικό. Είναι βαθιά πολιτικό και κοινωνικό. Η πρόσβαση στα δεδομένα, η δυνατότητα αναφοράς και η δικαιοσύνη των προσφυγών είναι οι μηχανισμοί που καθορίζουν αν το ψηφιακό μας περιβάλλον θα λειτουργεί με διαφάνεια ή με αδιαφάνεια, με σεβασμό ή με αυθαιρεσία.
