Όλα τα πιο όμορφα μέρη του κόσμου, μόλις ανακαλυφθούν, τείνουν να χάσουν τη μαγεία τους. Πάρτε, για παράδειγμα, το νησί της Μυκόνου. Οι ανεμόμυλοι και τα στενά σοκάκια της ανάμεσα σε λευκά και μπλε σπίτια που ψεκάζονται από τη θάλασσα είναι πράγματι όμορφα, αλλά εδώ και μισό αιώνα το σκηνικό έχει ιδιωτικοποιηθεί και παγκοσμιοποιηθεί ως εστία για πολυτελή παραλιακά μπαρ, καταστήματα αλυσίδες και πολυτελείς μπουτίκ. Αυτό που έχει απομείνει δεν είναι μια κοινότητα για τους ανθρώπους της, αλλά ένα εμπορικό κέντρο της Ντίσνεϊλαντ που αποικίζει ένα πρώην μεσογειακό νησί που κάποτε ήταν γνωστό για τη μοναδική ελληνική διαλεκτικότητα και τον τρόπο ζωής του.

Μόλις 25 χιλιόμετρα απέναντι από τη Μύκονο, βρίσκεται ένα νησί στο κατώφλι παρόμοιας αλλαγής: Η Τήνος. Με τις δυνατότητες του προαναφερθέντος νησιού να έχουν εξαντληθεί, η γειτονική Τήνος γίνεται στόχος ανάπτυξης ακινήτων και τουριστικής εκμετάλλευσης. Σε αυτό το περιβάλλον, σε αυτή τη στιγμή της αλλαγής, εισήλθε η Κύπρια καλλιτέχνης Κυριακή Κώστα, μια πολύπλευρη δημιουργός που χρησιμοποιεί διάφορους τρόπους καλλιτεχνικής έκφρασης στην υπηρεσία του ακτιβισμού, σχετικά με τα πολιτιστικά τοπία και τους κληρονομικούς πόρους. Ακόμη και όταν η Κώστα ασχολείται με την κληρονομιά των προ πολλού νεκρών ερειπίων, αναζητά τις συνδέσεις τους με τα κοινά σε αυτό που πιστεύει ότι είναι η κατάλληλη στιγμή.

Το 2021, έφερε τη σειρά της Head and Hand στην Τήνο, ονομάζοντας αυτήν την επανάληψη του έργου «Καιρός». Στον κόσμο της αρχαίας ελληνικής ρητορικής, η λέξη «καιρός» αναφέρεται στο να μιλάει κανείς την κατάλληλη στιγμή, μια στιγμή που θα ξεφύγει αν δεν έχει τη βούληση να δράσει. Κατά την εκτίμηση της Κώστα, η Τήνος, στην αιχμή μιας τέτοιας ανάπτυξης, έχει φτάσει στην κρίσιμη στιγμή που υποδηλώνει ο καιρός.

Το πρότζεκτ Head and Hand έχει πάρει πολλές μορφές με την πάροδο των χρόνων, αλλά στην Τήνο η ιδέα ήταν να ανιχνεύσει μια περιπατητική διαδρομή μέσα σε ένα πολιτιστικό τοπίο που εκτεινόταν από το Ίδρυμα Πολιτισμού της Τήνου, μέσω του χωριού Τριπόταμος (όπου πραγματοποιήθηκε μια pop-up έκθεση), μέχρι το μεσαιωνικό μονοπάτι που οδηγεί στο αρχαίο κάστρο του Εξωμβούργου. Το μονοπάτι σηματοδοτούνταν από σημαίες κατασκευασμένες από υλικά που αντιπροσωπεύουν την τουριστική βιομηχανία -σεντόνια, λινά και πετσέτες- για να παραπέμψουν στον οικονομικό μοχλό και ίσως στην πολιτιστική μοίρα της νησιωτικής περιοχής των Κυκλάδων.

Ο τίτλος του έργου «Καιρός» τονίζει την κατάλληλη στιγμή για την Τήνο. Αλλά θα ήταν μειωτικό να πούμε ότι τα άλλα έργα της Κυριακής Κώστα δεν είναι επίκαιρα. Για τα έργα της στο νησί της καταγωγής της, την Κύπρο, η παρατεταμένη χρονική περίοδος κατά την οποία το νησί βρίσκεται σε γεωπολιτική εκκρεμότητα σκιάζει όλες τις πτυχές της ζωής στο νησί, αλλά και τις καλλιτεχνικές της προσπάθειες.

«Μου αρέσουν τα ερείπια», έχει γράψει η Κώστα, «έχω μάθει να ζω ανάμεσά τους». Στην εισαγωγή της για την έκθεσή της το 2017, στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας (NiMAC), και τη σχετική δημοσίευση σχετικά με το εγκαταλελειμμένο τουρκοκυπριακό χωριό Φοίνικας, η Κώστα εξηγεί ότι τα ερείπια αποτέλεσαν ένα σημείο επαφής στην καθημερινή ρουτίνα των περιπάτων της στη Λευκωσία, την τελευταία διαιρεμένη πρωτεύουσα της Ευρώπης, όπου η λεγόμενη «Πράσινη Γραμμή» έχει χωρίσει την παλιά πρωτεύουσα στα δύο από τη δεκαετία του 1960. Μέχρι σήμερα, τα οδοφράγματα από συρματόπλεγμα δημιουργούν μια κατάσταση που θυμίζει το μεταπολεμικό Βερολίνο.

«Στον δρόμο για το σπίτι μου, περπατάω ανάμεσα σε απομεινάρια παλαιότερων κτηρίων», έγραψε. «Η υλική εγκατάλειψη, το αποτύπωμα μιας υλικής παρουσίας, η διατήρηση ή η λήθη της, αποτελούσαν πάντα κεντρικά σημεία της προσωπικής μου σκέψης και της καλλιτεχνικής μου δημιουργίας».

Η Κύπρος και η πρωτεύουσά της, η Λευκωσία, δεν είναι άγνωστες στα ερείπια. Το νησί διαθέτει τα ίχνη ανθρώπινης κατοίκησης από σχεδόν κάθε εποχή της ανθρώπινης ιστορίας (και προϊστορίας) -τη νεολιθική, την κλασική, τη μεσαιωνική, την αναγεννησιακή, και τέλος τα πιο ενοχλητικά ερείπια από όλα - τα χωριά και τις αστικές περιοχές που εγκαταλείφθηκαν και στις δύο πλευρές του νησιού μετά την τουρκική εισβολή του 1974.

Στο έργο της «Φοίνικας», η Κώστα ανέλυσε τις μορφές και τα περιγράμματα των ερειπίων του ομώνυμου τουρκοκυπριακού χωριού κοντά στην Πάφο. Σήμερα, τα ερείπια βρίσκονται στην άκρη του υδατοφράκτη Ασπρόκρεμμου.

Μία από τις πιθανές ετυμολογίες του «Φοίνικας» είναι αυτή του φοίνικα. Κατά ειρωνικό τρόπο, το χωριό Φοίνικας δεν έχει ακόμη αναγεννηθεί από τις στάχτες του και δεν έχει εκπληρώσει την υπόσχεση του υποβλητικού του ονόματος. Η Κώστα έγραψε: «Το χωριό Φοίνικας ζει τον μακρύ και μη αναστρέψιμο θάνατό του εδώ και πολλά χρόνια». Στη συνέχεια, έθεσε το ερώτημα: «Αλήθεια, πού πάνε όλα τα χωριά όταν πεθαίνουν;».

Πολλά χωριά έχουν πεθάνει στην Κύπρο, σε πολλές ιστορικές περιόδους. Έτσι, η de facto διαίρεση της Κύπρου, με όλες τις πολυπλοκότητές της, απαιτεί πολλαπλές γραμμές καλλιτεχνικής έρευνας. Όπως έγραψε η κριτικός τέχνης Λεδάκη Ευαγγελία σε μια άλλη αναδρομική έκθεση του έργου της Κώστα: «[Η Κώστα] επιλέγει ποικίλες τακτικές -άλλοτε αφιερώνεται στην παρακολούθηση αρχιτεκτονικών τυπολογιών, στην επιτόπια έρευνα και στη δημιουργία αρχείων και άλλοτε συνδυάζει φυσικά υλικά, φωνητικές ή μουσικές εκτελέσεις και κεντήματα, καθοδηγούμενη στη δημιουργία της από την προσωπική της υβριδική αισθητική».

Μια τέτοια καλλιτεχνική προσαρμοστικότητα φαίνεται στο κέντημα της Κώστα «Ο τόπος μου» («My Land») του 2008, το οποίο απεικονίζει έναν δράκο που καταβροχθίζει δύο αποκλίνουσες κλωστές ραφής. Στο ένα νήμα, ελικόπτερα και αλεξιπτωτιστές σχηματίζουν το προοίμιο μιας σειράς αιωρούμενων όπλων που πυροβολούν το ένα το άλλο, ανάμεσα στις εικόνες των κυπαρισσιών και των ζυγών της δικαιοσύνης. Το δεύτερο νήμα περιλαμβάνει δύο μορφές που μοιάζουν με τροχούς και παραπέμπουν στους εμβληματικούς προμαχώνες των ενετικών τειχών της Λευκωσίας. Σε ένα άλλο τμήμα του δεύτερου νήματος, δέντρα αντικρίζουν το ένα το άλλο σε μια κατοπτρική εικόνα κατά μήκος αυτού που φαίνεται να είναι ένας δρόμος. Αυτή η δυαδικότητα, αυτή η απεικόνιση της κυπριακής σύγκρουσης ως δράκου που έχει καταπιεί και τις δύο πλευρές του διαιρεμένου νησιού στο ανοιγόμενο στόμα του, υποστηρίζει μια λεπτή, αν και ανελέητη, έκφραση της δύσκολης κατάστασης της Κύπρου.

Για να επιστρέψω στο θέμα των ερειπίων -δεν είναι μόνο τα ερείπια των κτηρίων, ίσως τα πιο προφανή σύμβολα του άλυτου πόνου του νησιού, που απαιτούν προσοχή στον μοναδικό συνδυασμό υφών της Κώστα. Το έργο της διερευνά επίσης θέματα αυτού που μπορεί να ονομαστεί «κληρονομιά υποδομών», τα στοιχεία των κοινών αγαθών, όπως στην περίπτωση της παλιάς Μυκόνου, που έχουν παραμεριστεί στην αναζήτηση της νεωτερικότητας, στο κυνήγι της ανάπτυξης και του κέρδους. Μέσα σε ένα ιστορικό, δομημένο περιβάλλον, υπάρχουν συνέχειες που μπορούν να ανανεωθούν για να δημιουργηθεί μια ισχυρότερη σύνδεση μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, καθώς και με τη γη. Στη Λευκωσία, μπορεί να είναι ακόμη η κατάλληλη στιγμή για μια τέτοια επανεκτίμηση.

Αυτές οι ανησυχίες αποτέλεσαν τη φιλοσοφική σπονδυλική στήλη του έργου «Το Νερό» της Κυριακής Κώστα, το 2015. [«Το νερό της: Βρύσες και πηγές της Λευκωσίας»], το οποίο χαρτογράφησε και κατέγραψε τις ιστορικές πηγές νερού στην πρωτεύουσα. Καθώς ξεφυλλίζει κανείς τις σελίδες του βιβλίου, είναι εκπληκτικό πόσες βρύσες στη Λευκωσία έχουν φωτογραφηθεί, αποκαλύπτοντας μια θαυμαστή κληρονομιά υποδομών που κρύβεται σε κοινή θέα.

Σήμερα, η Κύπρος είναι ένας τόπος χωρίς πολύ νερό. Αν και το νερό είναι πόσιμο στην Κυπριακή Δημοκρατία (αλλά όχι πάντα στον «βορρά»), οι περισσότεροι άνθρωποι πίνουν από εμφιαλωμένο νερό και στις δύο πλευρές. Το 2008, κατά τη διάρκεια της χειρότερης ξηρασίας στην περιοχή εδώ και 900 χρόνια, οι δεξαμενές στέρεψαν και το νερό εισήχθη από την Ελλάδα στην Κυπριακή Δημοκρατία. Η κλιματική αλλαγή υπόσχεται περισσότερη ξηρασία, υψηλότερες θερμοκρασίες και την ανάγκη για μια πιο στενή σχέση μεταξύ των Κυπρίων και των αποθεμάτων νερού στις πόλεις τους.

Το νερό, πράγματι, αποτελεί ισχυρή μεταφορά και σημείο αναφοράς για τη Λευκωσία. Όπως έγραψε η Λεδάκη Ευαγγελία στην πλαισίωση του έργου της Κώστα: «Το πολιτικό μπορεί να βρεθεί ακριβώς στην απροσδόκητη συνάντηση με τις συνθήκες του πραγματικού -την κατάσταση που προκαλεί την ερημοποίηση της μεταβατικής ζώνης της Λευκωσίας και τη συνειδητοποίηση ότι η διαιρεμένη πόλη αντλεί το νερό της από κοινές πηγές υπόγειων υδάτων».

Ιστορικά μιλώντας, μια διάσημη πολιτική γελοιογραφία με τον επί μακρόν Ελληνοκύπριο δήμαρχο Λευκωσίας Λέλλο Δημητριάδη και τον Τουρκοκύπριο ομόλογό του Μουσταφά Ακιντζί να τραβούν παράλληλα το καζανάκι, αποδείχθηκε μια ισχυρή μεταφορά όταν οι δύο ηγέτες συνειδητοποίησαν ότι, ακόμη και στη διαίρεση, η πόλη διατηρούσε ένα κοινό αποχετευτικό σύστημα. Αυτό οδήγησε στο Γενικό Σχέδιο Λευκωσίας, μια πρωτοβουλία κατά τις δεκαετίες του 1970 και 1980 για την ενοποίηση ορισμένων πτυχών του πλαισίου σχεδιασμού της παλιάς πόλης της Λευκωσίας.

Αν και το πλαίσιο αυτό συνεχίζει να υφίσταται με τη μία ή την άλλη μορφή τον 21ο αιώνα, το Γενικό Σχέδιο δεν βρήκε την απήχηση που επιδίωκε. Η Λευκωσία παραμένει διαιρεμένη, οι υδάτινοι πόροι της καταπονημένοι. Έτσι, το έργο της Κώστα τείνει να γίνει σημείο εκκίνησης για συζήτηση και ακτιβισμό. Στο έργο της σχετικά με τα σιντριβάνια, έκανε ακριβώς αυτό, ζητώντας την αναζωογόνηση των σιντριβανιών και των πηγαδιών της πόλης, με την επίκαιρη πρόταση να ανακαινιστούν κάποια από αυτά για τους σκοπούς των αδέσποτων γατών. Αν όχι για ανθρώπινη χρήση, ίσως η υποδομή θα μπορούσε να προσαρμοστεί για τα ζώα που χρειάζονται περισσότερο αυτού του είδους την υποστήριξη στη Λευκωσία;

Σε μια έκδοση που συνοδεύει την επανάληψη του 2019 του Head and Hand: Interactive Flow Solutions, η Κώστα τύπωσε την αλληλογραφία της με διάφορες ομάδες και αρχές, σχετικά με την επισκευή του κατεστραμμένου εσωτερικού τοίχου του Φυτωρίου -του κτηρίου του Συλλόγου Εικαστικών Τεχνών και Θεωρητικών- που σχεδίασε ο γνωστός αρχιτέκτονας της Λευκωσίας Νεοπτόλεμος Μιχαηλίδης. Μέσα σε αυτήν την αλληλογραφία, υπήρχε μια σημείωση σχετικά με τις προθέσεις της Κώστα. «Το πρόγραμμά μου αφορά την επισκευή και επομένως τον επαναπροσδιορισμό των κατεστραμμένων τμημάτων της πόλης που παραμένουν ανεπισκευασμένα και ξεχασμένα στο ευρύτερο πλαίσιο του αστικού πολιτισμού», έγραφε τότε. «Μια κουλτούρα που χαρακτηρίζεται από συμπεριφορές που δεν δίνουν δεκάρα και γρήγορες λύσεις και ενθαρρύνει τη συνεχή αλλαγή του αστικού περιβάλλοντος».

Από τότε που το κυπριακό πρόβλημα συσσωρεύτηκε στη σημερινή απολιθωμένη μορφή του, το νησί έχει γίνει ένα πεδίο αρπαγής μετρητών. Μεγάλο μέρος της κληρονομιάς και του τοπίου του έχει λεηλατηθεί εδώ και καιρ-στην περίπτωση της περιφραγμένης γειτονιάς της Αμμοχώστου, των Βαρωσίων, η οποία πρόσφατα έγινε προορισμός «σκοτεινού τουρισμού» υπό τις τουρκικές αρχές- ακόμη και τα ερείπια της Κύπρου έχουν, κατά μία έννοια, καταστραφεί.

Αν τα γεγονότα συνεχιστούν ως έχουν, είναι εφικτό μέρη της Κύπρου να συνεχίσουν να αναπτύσσονται και να αξιοποιούνται και να επιτύχουν την ανάπτυξη που αναμενόταν από την Τήνο -μετατρεπόμενα στο ρηχό κέλυφος της Ντίσνεϋ που έχει από καιρό καταδικαστεί να γίνει η Μύκονος.

Ακόμη και αν η αντίδραση της Κώστα έρχεται την κατάλληλη στιγμή, το ερώτημα είναι αν η ευρύτερη κυπριακή κοινότητα θα ακούσει. Ίσως η Κώστα να έθεσε την αδιέξοδη κατάσταση των πραγμάτων πιο όμορφα στην εισαγωγή της, στην έκδοση του 2016 που σχετίζεται με την έκθεσή της στο Stedelijk Museum Bureau στο Άμστερνταμ: Diaspora: I must have swallowed the dust. «Το έδαφος πάνω στο οποίο βασίζονται οι προοπτικές της ζωής μας είναι σίγουρα ασταθές», έγραψε. «Ο 'πόθος μας για την αιωνιότητα' και ο λόγος του 'παρελθόντος', είναι τα μέσα με τα οποία κατανοούμε το παρόν μας. Έτσι συνεχίζουμε να σκουπίζουμε τις αυλές μας, περιμένοντας τους σπόρους που πέφτουν από τον ουρανό να ριζώσουν και να μεγαλώσουν».

Η αναζήτηση για τα κοινά δεν τελειώνει ποτέ. Ο χρόνος είναι πάντα τώρα.

* Το άρθρο δημοσιέυτηκε στον ιστότοπο harrisonblackman.substack.com/

*Στη φωτογραφία μια σκηνή από την πιο πρόσφατη επανάληψη του Head and Hand Project της Κυριακής Κώστα «Foun[d]ain», που πραγματοποιήθηκε στο NiMac στη Λευκωσία (Ευγενική παραχώρηση Κυριακή Κώστα, 2022).