Συνέντευξη στη Μερόπη Μωυσέως,

Με το ανέβασμα του πιο πρόσφατου θεατρικού έργου του, ο Χρίστος Ζάνος επιχειρεί ένα ψυχογράφημα της κυπριακής κοινωνίας για το οποίο δεν θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα περήφανοι.

Χαρούλα. Οι μικρές χαρές που θα έπρεπε πάντα να συνοδεύουν όποιον φέρει αυτό το όνομα, δεν ισχύουν στη νέα παραγωγή της ΕΘΑΛ, η οποία παρουσιάζει απόψε σε επίσημη πρεμιέρα το θεατρικό έργο του Χρίστου Ζάνου, με τίτλο «Χαρούλα». Επιλέγοντας το όνομα ως ένα ακόμη λανθασμένο στοιχείο στη γεμάτη λάθη -κοινωνικά, προσωπικά και άλλα- ζωή της Χαρούλας, ο σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας Χ. Ζάνος επιχειρεί να αποκαλύψει μια πλευρά της κυπριακής πραγματικότητας που δεν ανεχόμαστε να βλέπουμε στα δελτία ειδήσεων. Πόσω μάλλον στο θέατρο.

Αληθινή αφετηρία

Η έμπνευση για το έργο «Χαρούλα» ήρθε μέσα από μια αληθινή ιστορία που έγινε στην Κύπρο τη δεκαετία του ’80. «Μια κοπελίτσα εγκλωβισμένη, από το Καρπάσι, ερωτεύεται ένα νεαρό έποικο και η σχέση αυτή γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης στις δύο πλευρές του νησιού. Οι ‘απ’ εκεί’ παρουσιάζουν τη σχέση αυτή ως αποτέλεσμα του έρωτα δύο νέων και βάζουν τη μικρή να μιλά στον Μπαϊράκ και στις τηλεοράσεις για το πόσο ευτυχισμένη είναι. Οι ‘απ’ εδώ’ λένε ότι πρόκειται περί απαγωγής, βιασμού, βασανιστηρίων κλπ. Σε κάποιο χρονικό διάστημα όλα ανατρέπονται. Η κοπέλα έρχεται στις ελεύθερες περιοχές μέσω του Ερυθρού Σταυρού και λέει ότι πράγματι υπήρξε θύμα απαγωγής. Το εκμεταλλεύονται οι εφημερίδες, τη βάζουν να μιλήσει και να πει τα παραλειπόμενα της ιστορίας. Περίπου δεκαπέντε μέρες μετά, ο νεαρός φεύγει από τα κατεχόμενα και έρχεται στη Δεκέλεια, όπου τον συλλαμβάνουν και ζητά πολιτικό άσυλο ώστε να γίνει χριστιανός και να παντρευτεί την αγαπημένη του, Χαρούλα. Απ’ εδώ και έπειτα, τα γεγονότα είναι αποκύημα της δικής μου φαντασίας».

 Η «Χαρούλα» εξοντώνεται κοινωνικά. Η ηρωίδα του Χ. Ζάνου εξοντώνεται κυριολεκτικά. Και το τέλος της, συναντά μια άλλη πραγματική ιστορία, της δολοφονίας μιας κοπέλας, το πτώμα της οποίας βρέθηκε σε βενζινάδικο της Λευκωσίας.  

Πόσο σημαντική είναι η καταγραφή της κυπριακής πραγματικότητας, ακόμη και σε πλαίσια μυθοπλαστικά, στο κυπριακό θέατρο;

Πιστεύω σε ένα θέατρο με επίκεντρο τον άνθρωπο. Δεν μπορώ προσωπικά να ασχοληθώ με τη συγγραφή αν δεν έχω ισχυρή έμπνευση, την οποία μου δίνουν άνθρωποι που με περιτριγυρίζουν. Δεν μπορώ να κάνω ούτε ηθογραφία όπου ωραιοποιούνται τα πράγματα. Νομίζω πως η κυπριακή θεατρική συγγραφή πάσχει ακόμη απ’ αυτό το πράγμα. Εμφανίστηκαν κάποιοι συγγραφείς οι οποίοι ασχολήθηκαν με την κυπριακή πραγματικότητα, όπως ο Γιώργος Νεοφύτου, ο Ανδρέας Κουκκίδης, ο Αντώνης Γεωργίου. Κάποια έργα τους είναι συγκλονιστικά γιατί ξεκινούν από μικρά ανθρώπινα γεγονότα. Δεν χρειάζεται να αφηγηθούμε τον βίο «μεγάλων» ανθρώπων. Έχουμε τόσο συγκλονιστικούς ανθρώπους δίπλα μας, που αν καταφέρουμε να αφηγηθούμε την ιστορία τους, κάνουμε σπουδαίο θέατρο.

 Κι όμως, ενώ έχουμε πολλούς ταλαντούχους στον χώρο του θεάτρου, από ηθοποιούς μέχρι σκηνογράφους, σπάνια συναντούμε καλούς θεατρικούς συγγραφείς.

Έχεις δίκιο. Η θεατρική γραφή όμως είναι ένα πολύ πιο σύνθετο πράγμα. Ο σκηνοθέτης, ο ηθοποιός, ο σκηνογράφος, ασχολούνται με ένα κείμενο, ώστε να γίνει παράσταση. Ο συγγραφέας πρέπει να λειτουργήσει πριν απ’ αυτούς, με πολλούς σύνθετους τρόπους: να πλάσει χαρακτήρες, να δημιουργήσει σκηνές, να πλάσει την αισθητική του έργου. Αυτό είναι δουλειά του συγγραφέα, όχι του σκηνοθέτη, ο οποίος έρχεται να βοηθήσει τον συγγραφέα.

Πιστεύω πως λείπει από την Κύπρο η κουλτούρα και η παιδεία της θεατρικής γραφής. Θα σας δώσω το παράδειγμα της Ελλάδας: εκεί υπήρχαν «θεατρικά εργαστήρια» που δημιούργησε ο Κάρολος Κουν, γιατί με την παρουσίαση νέων έργων από το Θέατρο Τέχνης, βλέποντας -για παράδειγμα- τα έργα των Καμπανέλλη και Κεχαΐδη να παίζονται, παρακολουθούσαν οι νέοι πώς γράφεται ένα έργο. Το οποίο δικαίωνε ένας Κουν ή ένας Παπαγεωργίου με τις παρουσιάσεις ελληνικών έργων στο Θέατρο Στοά.

Η ολοκλήρωση της δουλειάς είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας των σκηνοθετών με τους συγγραφείς. Είμαι 42 χρόνια στο θέατρο σαν σκηνοθέτης. Πάντα, όταν έχω να παρουσιάσω έργο Κύπριου συγγραφέα, με ενδιαφέρει να είμαι κοντά του και να είναι κοντά μου, να συζητήσουμε, να ανταλλάξουμε γνώμες, να μάθει πώς γράφεται ένα έργο καλύτερα, γιατί στόχος του συγγραφέα είναι να δει το έργο του στη σκηνή.

 Ωστόσο συνήθως καλείστε κι εσείς κι οι συνάδελφοί σας να σκηνοθετήσετε κυπριακές ηθογραφίες.

Εγώ δεν είχα μεγάλη πορεία στην κυπριακή ηθογραφία. Δεν το υποτιμώ καθόλου, αλλά είναι μια ρομαντική άποψη της ζωής της υπαίθρου.

 Που έχει ήδη στιγματίσει την κυπριακή γραφή, με την έννοια ότι ο θεατής όταν θα ακούσει για το ανέβασμα κυπριακού έργου, θα σκεφτεί αμέσως ένα σκηνικό σε χωριό.

Κοιτάξτε, εγώ δεν έχω ιδιαίτερη αγάπη προς αυτού του είδους τα έργα, έχω όμως ιδιαίτερη αγάπη προς τους Κύπριους συγγραφείς. Με ενδιαφέρουν οι Κύπριοι συγγραφείς, που ασχολούνται με θέματα σημαντικά, αληθινά.

 Το θεατρόφιλο κοινό είναι πιο «ευαίσθητο» σε σχέση με την ευρύτερη κοινωνία;

Είναι ευαίσθητο ώστε να μην το θίξεις μέσα από το έργο. Φοβούνται οι θεατές μήπως τους δαχτυλοδείξεις. Όλοι μας φοβόμαστε. Μήπως είμαστε εμείς οι χαρακτήρες του έργου; Μήπως έχουμε τις ίδιες ιδέες; Μήπως είμαι εγώ ο προαγωγός της Χαρούλας; Φοβόμαστε μόλις υποψιαστούμε πως πιθανώς να είμαστε κι εμείς μέσα στο έργο. Πιστεύω ότι η παράσταση θα δημιουργήσει ερωτήματα, ίσως και λίγο σοκ. Γιατί διερωτόμαστε αν αυτή είναι η κοινωνία μας. Όπως διερωτόμαστε αν είμαστε ρατσιστές. Κι είμαστε οι χειρότεροι ρατσιστές σαν κοινωνία, από τη στιγμή που έχουμε εμείς οι ίδιοι συγγενείς στην Αγγλία, στην Αμερική, στην Αυστραλία και ξέρουμε πώς τους αντιμετώπισαν και πώς τους αντιμετωπίζουν ακόμη. Παρόλα αυτά, το κάνουμε κι εμείς οι ίδιοι.

 Χρειάζεται όμως ακόμη ένα χαστούκι η κυπριακή κοινωνία και δη μέσα από το θέατρο;

Το θέατρο πιστεύω πως πρέπει να είναι διαρκή, επαναλαμβανόμενα χαστούκια. Τι να κάνω με ένα θεατρικό έργο που δεν λέει τίποτα;

Να το διασκεδάσετε.

Μα ψυχαγωγία ήταν και τα έργα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη και του Αισχύλου και των άλλων τραγικών που έκαναν κριτική στην κοινωνία τους.

 Και του Αριστοφάνη όμως.

Ο Αριστοφάνης έκανε πλάκες λέγοντας μεγάλες αλήθειες. Εκεί είχαμε μια κοινωνία διαφορετική, στο αποκορύφωμα της ανάπτυξής της. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός έφτασε σε ένα μέγεθος ώστε να επιτρέπει να λέμε τι θεωρούμε άσχημο. Να μπορεί να πει ο Αριστοφάνης ότι ο τάδε και ο δείνα είναι βλάκες. Σε άλλες εποχές, μέχρι σήμερα, πού μπορούμε να φτάσουμε σε μια ελευθεριότητα του λόγου του Αριστοφάνη;

Πόσο δύσκολη ή εύκολη είναι η καταγραφή ενός ψυχογραφήματος για τη σουρεαλιστική κυπριακή κοινωνία;

Αρκεί να καταγράψεις αληθινά τους ανθρώπους μέσα στην κοινωνία. Πρέπει να έχεις τις κεραίες σου μόνιμα σε λειτουργία και να ακούς.

Το επόμενο έργο που θέλω να γράψω είναι προσωπική ιστορία. Για τον αδελφό μου που πέθανε στον πόλεμο στα 33 του χρόνια. Ανήκε στις τάξεις της Αριστεράς, τον βασάνισαν οι μασκοφόροι της ΕΟΚΑ τη δεκαετία του ’55. Ένας από αυτούς έγινε αξιωματικός στον κυπριακό στρατό και στις 15 Αυγούστου, αυτός ο άνθρωπος ήταν υπεύθυνος στο φυλάκιο όπου υπηρετούσε ο αδελφός μου ως στρατιώτης. Όταν άκουσε ότι έπεσε το μέτωπο στη Λευκωσία, έφυγε και άφησε τους στρατιώτες μόνους, έπεσε το φυλάκιο στα χέρια των Τούρκων που εκτέλεσαν τους στρατιώτες, εν ψυχρώ.

Αν θα γράψω κάτι, θα γράψω αυτό, που με βασανίζει.

Σκηνοθεσία / σκηνικός χώρος: Άδωνις Φλωρίδης

Κοστούμια: Στέφανος Αθηαινίτης

Μουσική: Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος

Φωτισμοί: Βασίλης Πετεινάρης

Χαρούλα η Στέφανη Νέρου. Συμμετέχουν επίσης οι Γιώργος Ζένιος, Χρύσανθος Χρυσάνθου, Μιχάλης Σοφοκλέους, Γιάννος Αντωνίου, Μελίντα Ιακωβίδου, Ανδρέας Νικολαΐδης.