«Αυτή είναι», αναφώνησα

και η ανάσα μου θάμπωσε

τον καθρέφτη σου πατρίδα…

Η Γαληνόπωρνη, χωριό στο ανατολικό τμήμα της Καρπασίας και προτελευταίο χωριό στη χερσόνησο πριν την κωμόπολη Ριζοκαρπάσου, έχει μακρά ιστορία. Το όνομα του χωριού είναι ελληνικότατο γιατί Γαληνόπωρνη σημαίνει γαληνή ή ήρεμη πρωία. Το δεύτερο συνθετικό του ονόματος του χωριού είναι το πωρνό (πρωί), γι’ αυτό ακριβώς η ορθή γραφή είναι Γαληνόπωρνη και εσφαλμένα σημειώνεται από μερικούς ως Γαληνόπορνη. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι και ο αυγερινός στην κυπριακή διάλεκτο είναι το άστρο της πωρνής. Εσφαλμένη επίσης είναι η προταθείσα στο παρελθόν ετυμολογία του ονόματος του χωριού, επειδή ακριβώς υποστηρίχθηκε ότι η Γαληνόπωρνη είναι χωριό το οποίο δημιουργήθηκε επί Οθωμανοκρατίας. Με βάση τον πιο πάνω ισχυρισμό το όνομα Γαληνόπωρνη προέρχεται από τις τουρκικές λέξεις kale, δηλαδή φρούριο, και burnu, δηλαδή ακρωτήριο (Καστροακρωτήριο). Η Γαληνόπωρνη ωστόσο απαντά στις γραπτές πηγές ήδη από την εποχή της Φραγκοκρατίας, όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια.

Η Γαληνόπωρνη είναι οικοδομημένη σε λόφο και σε περίοπτη θέση και έχει θέα τη θάλασσα στις νοτιοανατολικές ακτές της χερσονήσου. Το χωριό, αν και απαντά -όπως αναφέραμε- ήδη στις πηγές της Φραγκοκρατίας, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία είναι οπωσδήποτε βυζαντινό αφού κάποτε είχε βυζαντινούς ναούς με πιο σημαντικό τον ναό της Αγίας Άννας. Μύθοι και θρύλοι και διηγήσεις για τη βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Άννας αναφέρονται τόσο από τους κατοίκους του Ριζοκαρπάσου όσο και της Γιαλούσας. Ακόμη και σήμερα οι κάτοικοι του χωριού, οι οποίοι κάτω από την αβάσταχτη τυραννία των Οθωμανών εξισλαμίστηκαν τον 17ο αιώνα, έχουν πολλά να διηγηθούν για τις εκκλησίες τους, τα ελληνικά τοπωνύμια της Γαληνόπωρνης καθώς και πολλά άλλα.

Επί Φραγκοκρατίας: Η παλαιότερη γραπτή μνεία για το χωριό αναφέρεται όταν ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος Β' Lusignan είχε παραχωρήσει στον ευνοούμενό του τρία χωριά στα ανατολικά της χερσονήσου της Καρπασίας

Είχα επισκεφθεί τη Γαληνόπωρνη το 2005 αναζητώντας τα ερείπια ή τουλάχιστον τον χώρο όπου ήταν οικοδομημένη η βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Άννας. Είχα ακούσει τόσες διηγήσεις στα παιδικά κι εφηβικά μου χρόνια στο Ριζοκάρπασο για τη Γαληνόπωρνη, για τους ελληνόφωνους κατοίκους της, για την εκκλησία της Αγίας Άννας και για άλλες εκκλησίες που υπήρχαν σ' αυτό το χωριό. Ακόμη είχα ακούσει για βυζαντινούς θησαυρούς με κωνσταντινάτα που είχαν ανακαλύψει κάποιοι, για τις φιλικές σχέσεις των Ριζοκαρπασιτών με τους κατοίκους της Γαληνόπωρνης, για ελληνικά τοπωνύμια και ονόματα λόφων και βουνών γύρω από το χωριό. Είχα εντυπωσιαστεί και πάλι μέσα από τις διηγήσεις που άκουγα για την πίστη και την προσήλωση των κατοίκων του εν λόγω χωριού στην Παναγία, στην Αγία Άννα, στον Απόστολο Ανδρέα και για τη συμμετοχή τους στις λιτανείες του εικονίσματος της Παναγίας της Αφέντρικας, που πραγματοποιούσαν σε εποχές ανομβρίας οι Ριζοκαρπασίτες για να βρέξει. Πριν από μερικές μέρες επισκέφθηκα με φίλους ξανά τη Γαληνόπωρνη, συνομιλήσαμε με τους κατοίκους της στη γλώσσα μας και επισκεφθήκαμε μαζί τον χώρο στον οποίο ήταν οικοδομημένη κάποτε η εκκλησία της Αγίας Άννας. Μας έδωσαν πληροφορίες επίσης όταν τους ρωτήσαμε για άλλες εκκλησίες που είχε κάποτε το χωριό, αλλά και για μύθους και θρύλους για την Αγία Άννα.

Ιστορικά στοιχεία

Πέρα όμως από τις διηγήσεις και όσα διαφύλαξε η προφορική παράδοση, φως στην ιστορία του χωριού μάς πρόσφερε η αρχειακή έρευνα και γενικά οι βενετικές πηγές. Μεταξύ άλλων πληροφορηθήκαμε για το όνομα του χωριού, από πότε δηλαδή μαρτυρείται σε γραπτή πηγή το συγκεκριμένο όνομα Γαληνόπωρνη. Επίσης μας γνωστοποιήθηκαν μέσω των βενετικών πηγών ο πληθυσμός του χωριού, οι φεουδάρχες του και ότι ήταν κέντρο ακτοφρουράς για την άμυνα του νοτιοανατολικού τμήματος της χερσονήσου.

Η παλαιότερη γραπτή μνεία για το χωριό αναφέρεται επί Φραγκοκρατίας, όταν ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος Β' Lusignan είχε παραχωρήσει στον ευνοούμενό του Μάρκο Piacenti, επονομαζόμενο de Rego, τρία χωριά στα ανατολικά της χερσονήσου της Καρπασίας. Επρόκειτο για το χωριό Μαχαιριώνα που χάθηκε στο διάβα του χρόνου, για τη γειτονική με τα άλλα δύο χωριά Κορόβεια, της οποίας επίσης οι κάτοικοι εξισλαμίστηκαν, και τη Γαληνόπωρνη η οποία στη συγκεκριμένη πηγή αναφέρεται ως Έξω Γαληνόπωρνη. Τα τρία αυτά χωριά επί Βενετοκρατίας πέρασαν στη βασιλική ιδιοκτησία (Reale), δηλαδή στο Δημόσιο της Δημοκρατίας της Βενετίας.

Το 1530 ένας φεουδάρχης από την Αμμόχωστο με αίτημά του προς τις βενετικές αρχές ζητούσε να εκμισθώσει τα χωριουδάκια (casaleti) Έξω Γαληνόπωρνη και Μαχαιριώνα. Ο φεουδάρχης αυτός ήταν ο Ισπανός Alvise Carthagenia, απόγονος του Perot Carthagenia στον οποίο ο βασιλιάς Ιάκωβος B' Lusignan είχε παραχωρήσει την Αναφωτί(δ)α στο διαμέρισμα του Μαζωτού και την Κούρτακα και την Πιταργού στο διαμέρισμα της Πάφου. O Alvise ή Luigi Carthagenia είχε επίσης ως φέουδο και το Ψιλιθράκι, ένα άλλο χωριουδάκι της Καρπασίας που έσβησε στο πέρασμα των χρόνων. Τελικά όμως το αίτημα του φεουδάρχη απορρίφθηκε και η Έξω Γαληνόπωρνη μαζί με τον Μαχαιριώνα δεν εκμισθώθηκαν στον Αlvise Carthagenia, αλλά πωλήθηκαν σε άλλο φεουδάρχη. Μερικούς μήνες μετά την απόρριψη του αιτήματος του Carthagenia, η Γαληνόπωρνη πωλήθηκε στον φεουδάρχη Ιωάννη Φραγκίσκο Κοντοστέφανο, γιο του Ιάκωβου Κοντοστέφανου, από τη Λευκωσία. Ας σημειωθεί ότι η οικογένεια των Κοντοστέφανων ήταν παλαιά βυζαντινή οικογένεια της Κύπρου την οποία συναντούμε στις πηγές και μετά την οθωμανική κατάκτηση της μεγαλονήσου. Όπως μπορούμε να αντιληφθούμε από τις πιο πάνω βενετικές πηγές, τα δύο χωριά Έξω Γαληνόπωρνη και Μαχαιριώνας ως μικρά χωριά εκμισθώνονταν και τα δύο μαζί. Η Έξω Γαληνόπωρνη όπως μαρτυρείται ήταν μικρό χωριό που, όπως φαίνεται, γειτνίαζε με την Έσσω Γαληνόπωρνη και στη συνέχεια τα χωριά ενώθηκαν και αποτέλεσαν τη Γαληνόπωρνη. Το φαινόμενο αυτό στα χωριά της Κύπρου το έχουμε συναντήσει και σε άλλες περιπτώσεις. Για παράδειγμα στην Καρπασία την ίδια εποχή υπήρχε χωριό Σελενιά και ένα άλλο χωριό Πάνω Σελενιά. Η αναφορά σε Έξω και Έσσω Γαληνόπωρνη δεν απαντά σε καμιά πηγή μετά τη λήξη της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο.

Η Γαληνόπωρνη, σύμφωνα με έκθεση για την Κύπρο του Βενετού καπιτάνου Δoμένικου Trevisan του έτους 1560, ήταν κέντρο ακτοφρουράς. Εδώ υπηρέτησε ως διοικητής ο γενναίος Μανώλης Σπηλιώτης. Ήταν υπεύθυνος ενός λόχου αποτελούμενου από τριάντα επτά ιππείς, μέλη του ελαφρού ιππικού. Ήταν υπεύθυνος μαζί με τον λόχο του με βάση τη Γαληνόπωρνη για τη φρούρηση των νοτιοανατολικών ακτών της Καρπασίας. Ο Μανώλης Σπηλιώτης υπερασπίστηκε γενναία την Αμμόχωστο το 1571. Όταν η πόλη παραδόθηκε στους Οθωμανούς, αφού πρώτα βασανίστηκε από τους κατακτητές, απαγχονίστηκε στον προμαχώνα Diamante των οχυρώσεων της Αμμοχώστου.

Στους τρεις βενετικούς καταλόγους με τα χωριά της Κύπρου το χωριό αναφέρεται απλώς ως Γαληνόπωρνη. Στην απογραφή ωστόσο του 1565 αναφέρονται δύο χωριά, η Έσσω Γαληνόπωρνη και η Έξω Γαληνόπωρνη. Ίσως να πρόκειται, όπως προαναφέρθηκε, για δύο γειτονικά χωριά τα οποία στη συνέχεια να ενώθηκαν και να αποτέλεσαν το χωριό Γαληνόπωρνη. Σύμφωνα με την απογραφή του 1565, η Έξω Γαληνόπωρνη είχε μόνο δεκαοκτώ ελεύθερους καλλιεργητές (francomati) αρσενικού γένους, γεγονός που μαρτυρεί ότι ήταν όντως χωριουδάκι (casaletto) ενώ η Έσσω Γαληνόπωρνη είχε ενενήντα έναν κατοίκους, αρσενικού γένους ελεύθερους καλλιεργητές. Στην απογραφή του 1831, επί Οθωμανοκρατίας, η Γαληνόπωρνη είχε ογδόντα τρεις κατοίκους και ήταν το δεύτερο χωριό του διαμερίσματος Καρπασίας σε μουσουλμανικό πληθυσμό μετά τη Γαλάτεια, που είχε εκατόν ένδεκα. Τέλος, στην πρώτη απογραφή των Άγγλων, το 1881, η Γαληνόπωρνη είχε τετρακόσιους δεκαπέντε κατοίκους.

Μία άλλη αρχειακή πηγή και αρκετά σημαντική για την ιστορία των χωριών της Καρπασίας μάς προσφέρει και ενδιαφέροντα στοιχεία για τη Γαληνόπωρνη. Πρόκειται για κατάλογο με τα χωριά της Καρπασίας και τους τσιβιτάνους και μπανιέρους που υπηρετούσαν σε κάθε χωριό, από ποια χωριά κατάγονταν και τι μισθό έπαιρναν. Οι τσιβιτάνοι και οι μπανιέροι ήταν δημόσιοι υπάλληλοι επί Βενετοκρατίας και ήταν υπεύθυνοι για τη διοίκηση, τους νόμους και την τάξη των χωριών. Θα μπορούσαμε να πούμε κάπως απλά ότι επιτελούσαν το έργο των σημερινών χωροφυλάκων και των αγροφυλάκων. Η εν λόγω πηγή αφορά τα έτη 1561-1562 και μας δίνει μια εικόνα των χωριών τότε της χερσονήσου και όσων στη συνέχεια έπαψαν να υπάρχουν. Επίσης τα στοιχεία που απαντούν στην ίδια πηγή σχετικά με τα ονόματα των τσιβιτάνων και των μπανιέρων εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας γύρω από τα ονόματα των Κυπρίων κατά τον 16ο αιώνα.

Στην αρχειακή αυτή μαρτυρία με τους τσιβιτάνους και μπανιέρους που υπηρετούσαν σε κάθε υφιστάμενο τότε χωριό σημειώνονται τα εξής για τη Γαληνόπωρνη. Για πρώτη φορά στις πηγές του 16ου αιώνα η Γαληνόπωρνη ή μάλλον η Έξω Γαληνόπωρνη απαντά εδώ απλώς ως Γαληνόπωρνα (Galinoporna), ενώ η Έσσω Γαληνόπωρνη σημειώνεται εδώ και πάλι ως Έσσω Γαληνόπωρνα (Esso Galinoporna). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Ριζοκαρπασίτες τη Γαληνόπωρνη την αποκαλούν Γαληνόπωρνα ή και Γαλόπωρνα. Κατά τα έτη 1561 έως 1562 στη Γαληνόπωρνα υπηρετούσε ως τσιβιτάνος ο Ιάκωβος του παπα-Γιώργη από το χωριό Κοψά (Copsa) με μισθό σαράντα τέσσερα βυζάντια. Ας υπομνησθεί ότι το χωριό Κοψά, που δεν υφίσταται πλέον, ήταν κοντά στη Γαλάτεια και εκεί έζησε σε ένα σπήλαιο ο Άγιος Σωζόμενος Καρπασίας. Ως μπανιέρος υπηρετούσε ο Πέτρος του Φραγκεσκίνου από τον Άγιο Θεόδωρο Καρπασίας, με μισθό πενήντα έξι βυζάντια.

Στην Έσσω Γαληνόπωρνα υπηρετούσε ως τσιβιτάνος ο Πιερής του Λοή από το χωριό Κάδος με μισθό πενήντα βυζάντια. Το χωριό Κάδος (Cado) της Καρπασίας χάθηκε στο πέρασμα των χρόνων. Κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας, το χωριό Κάδος ανήκε στον φεουδάρχη Ολιβιέρο Φλάτρο μαζί με το χωριό Ναυτοκώμη, το οποίο στα νεότερα χρόνια κατά παραφθορά ονομάστηκε Επτακώμη. Και ως μπανιέρος υπηρετούσε ο Παύλος του Βασίλη επίσης από τον Άγιο Θεόδωρο, με μισθό πενήντα έξι βυζάντια. Τα ονόματα των υπαλλήλων όπως μαρτυρούν οι πηγές είναι επίσης ελληνικά και το γεγονός αυτό καταδεικνύει για μια ακόμη φορά την ελληνική καταγωγή των κατοίκων της Γαληνόπωρνης.

Στη Γαληνόπωρνη, όμως, δεν υπήρχε μόνο η εκκλησία της Αγίας Άννας, αλλά υπήρχαν και άλλες εκκλησίες όπως διέσωσε η προφορική παράδοση με πληροφορητές κατοίκους του Ριζοκαρπάσου, αλλά και άλλους από τα γειτονικά χωριά. Μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι υπήρχε εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Αικατερίνη, στον Άγιο Γεώργιο και στην Παναγία της Τρικάς. Δεν αποκλείεται να πρόκειται για την Παναγία της Αφέντρικας και διασώθηκε παρεφθαρμένα το επίθετο αυτό της Παναγίας. Άλλωστε το επίθετο Αφέντρικα της Παναγίας είναι πολύ γνωστό στην περιοχή. Σημειώνουμε την εκκλησία της Παναγίας της Αφέντρικας, όπως καλείται η βυζαντινή πολιτεία που κατέστρεψαν οι ορδές του χαλίφη Χαρούντ αλ Ρασίντ, και που έχει ταυτιστεί με την αρχαία πολιτεία Ουρανία. Επίσης στη Συκά ή Συκάδα, βυζαντινό οικισμό και μέχρι τον 16ο αιώνα αγροτικό οικισμό που εξέλιπε, υπάρχει ερειπωμένη εκκλησία της Παναγίας της Αφέντρικας της Συκάς ή Συκάδας. Η Συκά ή Συκάδα γειτνιάζει πάρα πολύ με τη Γαληνόπωρνη. Σύμφωνα με τις διηγήσεις Ριζοκαρπασιτών, στη Γαληνόπωρνη υπήρχε και ναός αφιερωμένος στον Άγιο Κωνσταντίνο.

Πριν από λίγες μέρες, όταν βρεθήκαμε στη Γαληνόπωρνη, τη «γαληνή πρωία», οι κάτοικοί της μας πληροφόρησαν πού ήταν οικοδομημένος ο ναός της Αγίας Άννας. Επίσης μας έδειξαν σε ποιο μέρος κοντά στο σχολείο υπήρχε κάποτε ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Μας διαβεβαίωσαν ακόμη, όταν τους ρωτήσαμε σχετικά, ότι υπήρχε και εκκλησία της Παναγίας στο χωριό σε μια ενορία ή πιθανόν τοποθεσία με το όνομα Ξουθκιά. Μας έδειξαν το βουνό δίπλα στη Γαληνόπωρνη με το όνομα Βασιλέας. Και πιο πέρα το βουνό Τράχωνας και το βουνό Αξύμπουνος (Οξύ βουνό). Ένας άλλος κάτοικος με ενθουσιασμό και πασιχαρές πρόσωπο, όταν μιλούσαμε για τον ναό της Αγίας Άννας, μας είπε το ωραίο αλλά και συγκινητικό τετράστιχο:

Της Αγίας Άννας το νερό

πίννουν το οι Τουρκούες

τζαι κάμνουν σιείλη κότσινα

τζαι όμορφες βουκκούες…