Κουβαλάει μια βαριά κληρονομιά, αυτήν του Νίκου Καζαντζάκη, και πλέον έχει στόχο της ζωής της να διαδώσει σε όλο τον κόσμο το έργο του συγγραφέα. Και τα καταφέρνει μέσα από τις Εκδόσεις Καζαντζάκη, αφού είναι πλέον διευθύντριά τους.

Η Νίκη Σταύρου είναι απλώς συνεπίθετη αλλά και μοναχοκόρη του αείμνηστου υφυπουργού παρά των Προέδρω Πάτροκλου Σταύρου και βαφτιστήρα της Ελένης Καζαντζάκη. Μιλά στο «Παράθυρο» για την ευθύνη του να διαχειρίζεσαι το έργο ενός μεγάλου συγγραφέα και μοιράζεται μαζί μας άγνωστες στιγμές του Καζαντζάκη.

Νίκη Σταύρου από το όνομα του Νίκου Καζαντζάκη. Τελικά σας συνδέουν πολλά πράγματα με τον συγγραφέα. Μιλήστε μας για τη σχέση σας…

Το πρώτο σπίτι, όπου με έφεραν από το μαιευτήριο, ήταν το διαμέρισμα της Ελένης Καζαντζάκη στη Γενεύη. Εκεί, όπου η μητέρα μου (Μαίρη Σταύρου) είχε περάσει ολόκληρη την εγκυμοσύνη της στο κρεβάτι με τη βοήθεια της Ελένης. Βλέπετε, η μητέρα μου είχε υποστεί πολλές αποβολές και ο γιατρός την είχε προειδοποιήσει ότι υπήρχε κίνδυνος να χάσει κι εμένα. Τότε η Ελένη την κάλεσε στη Γενεύη, για να είναι μαζί της και να την προσέχει, σαν μάνα της. Όλοι, λοιπόν, περιμένανε ότι το μωρό θα ήταν αγόρι, οπότε και θα του έδιναν το όνομα του Καζαντζάκη, Νίκος. Όταν ο μαιευτήρας ανακοίνωσε ότι είμαι κορίτσι, οι γονείς μου αναφώνησαν «Ελένη!», εκτός από την ίδια την Ελένη, η οποία, απλά, είπε: «Νίκη». Το διαμέρισμα της νονάς μου ήταν γεμάτο από τον Νίκο Καζαντζάκη. Τα χειρόγραφά του, τα βιβλία του, φωτογραφίες του, ακόμα και ρούχα του κρέμονταν από έναν καλόγηρο δίπλα στην πόρτα, σαν να ζούσε ακόμα εκεί μαζί μας. Αλλά αυτό που διαμόρφωσε την προσωπικότητά μου ήταν ότι μεγάλωσα με το έργο του. Από 4 χρονών, η Ελένη άρχισε να μου διαβάζει ένα-ένα τα βιβλία του Νίκου της και να μου διηγείται ιστορίες από την κοινή τους ζωή. Μου έκανε τόσο καλό να ακούω τα λόγια του Καζαντζάκη με το «ηχόχρωμα» της ίδιας της φωνής του, μεταφερμένα αυτούσια από τον άνθρωπό του, την πολυαγαπημένη σύντροφο της ζωής του, την Ελένη Καζαντζάκη. Οι γονείς μου, η Ελένη κι εγώ ήμασταν μια δεμένη οικογένεια και, όπως έλεγε ο πατέρας μου, η υιοθεσία του από εκείνην ήταν φυσική συνέχεια της σχέσης αυτής, η επισημοποίησή της. Όταν πέθανε η Ελένη, ο πατέρας μου ήταν στο πλάι της και της κρατούσε το χέρι. Καθώς το τέλος πλησίαζε και η αναπνοή της έγινε πιο αραιή, η Ελένη ξαφνικά κοίταξε ψηλά και φώναξε: «Νίκος μου! Νίκος μου!» και άφησε την τελευταία της πνοή. Πέθανε τη μέρα της γέννησης του Νίκου της, 18 Φεβρουαρίου.

Εάν σας ζητούσε κάποιος να περιγράψετε τον Νίκο Καζαντζάκη πώς θα τον περιγράφατε;

Η Ελένη Καζαντζάκη έχει κάνει την πιο όμορφη περιγραφή του αγαπημένου της: «Ποτέ δεν ντράπηκα για μία του πράξη· όλη του η ζωή ήταν σαν ένα ποτήρι καθαρό νερό». Αυτό με συγκινεί και εμένα σε αυτόν τον σπάνιο άνθρωπο. Για τον Καζαντζάκη δεν αρκούσε να φερόμαστε καλά στον συνάνθρωπο. Ο ανθρωπισμός του Νίκου Καζαντζάκη ήταν, όχι απλά βαθύς και ολοκληρωτικός, αλλά πάνω απ’ όλα υπερβατικός, που εξυψώνεται σε τρία θεμελιώδη βήματα: 1. Αγαπώ τον Άνθρωπο. 2. Αγαπώ τον Άνθρωπο σαν να είμαι εγώ. Και το 3o βήμα: Αν έστω και ένας Άνθρωπος στον κόσμο υποφέρει στην άκρα του κόσμου, εγώ φταίω. Αυτό μας δείχνει το μέγεθος και το βάρος της ευθύνης που έχουμε όλοι για τους συνανθρώπους μας και κάτι που αποτυπώνεται με τον πιο λυρικό και συγκινητικό τρόπο στον «Φτωχούλη» του Νίκου Καζαντζάκη. Αλλά, επίσης, όταν το 1956 στη Βιέννη αποδέχτηκε το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης, είπε: «στην άκρα του κόσμου ένας να πεινάει, εμείς φταίμε. Δεν μπορούμε να είμαστε λεύτεροι αν ένας στην άκρα του κόσμου παραμένει ακόμα σκλάβος». Για μένα, λοιπόν, ο Νίκος Καζαντζάκης είναι το απόλυτο πρότυπο ηθικού ανθρώπου, που όχι μόνο δεν φοβάται την ευθύνη, αλλά που την επιζητά, που αισθάνεται όλο το βάρος της σωτηρίας του ανθρώπου στους δικούς του ώμους, σαν ένας Άτλαντας αγάπης και καλοσύνης. Δεν είναι αυτός ο μόνος τρόπος να γίνει καλύτερος ο κόσμος μας;

Ποιο ήταν εκείνο το στοιχείο που καθόρισε τον συγγραφέα στην πορεία του;

Η ζωή του Νίκου Καζαντζάκη ήταν γεμάτη από γεγονότα που τον επηρέασαν βαθιά και αποτυπώθηκαν στο έργο του. Έχουν γραφτεί άπειρες πραγματείες για τα ορόσημα στη ζωή του. Εγώ πιστεύω πως καθοριστικό ρόλο στο έργο και τη σκέψη του έπαιξαν αρκετές μεγάλες συγκυρίες: το ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη και γαλουχήθηκε με τον αγώνα για λευτεριά, η φοίτησή του στο Παρίσι, με καθηγητή τον ίδιο τον φιλόσοφο του 20ού αιώνα Ανρί Μπερξόν, ο οποίος τον μύησε στην εξελικτική φιλοσοφία, η γνωριμία του με τον Ζορμπά, τον μοναδικό λάτρη της επίγειας ζωής, τα ταξίδια του, η απόφαση να καταπιαστεί με το μυθιστόρημα αντί να μείνει αμιγώς στη φιλοσοφία, μα και τόσα άλλα, που διαμόρφωσαν την πορεία του Νίκου Καζαντζάκη. Μακάρι να μπορούσα να επεκταθώ στο κάθε ένα ορόσημο που ενδεικτικά ανέφερα, αλλά το κάνει τόσο έντεχνα ο ίδιος στο κύκνειο άσμα του, την «Αναφορά στον Γκρέκο». Όποιος θέλει να μάθει για την πάντα ανηφορική πορεία του Νίκου Καζαντζάκη, συνιστώ ανεπιφύλακτα αυτό το αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Και τι ήταν αυτό που σας έκανε να πάρετε την απόφαση να ασχοληθείτε επαγγελματικά με τις Εκδόσεις Καζαντζάκη;

Η ενασχόλησή μου με τις Εκδόσεις Καζαντζάκη δεν είναι μόνο επάγγελμα για μένα. Είναι η ζωή μου. Είναι αυτό που είμαι. Οι πρώτες «εκδοτικές» μνήμες μου είναι από το σπίτι μου στη Λευκωσία, όταν ήμουν 6-7 χρονών, πως έπρεπε να περπατώ στο πάτωμα με προσοχή, γιατί πριν από κάθε καινούργια έκδοση υπήρχαν απλωμένα παντού, στους διαδρόμους, στο σαλόνι, τα φιλμ των βιβλίων που στέλναμε στο τυπογραφείο «Ζαβαλλή» (σ.σ. στο κτήριο που στεγάζεται πλέον η εφημερίδα ΠΟΛΙΤΗΣ) για εκτύπωση. Θυμάμαι πως εγώ προσποιούμουν ότι ήταν ποταμοί και χοροπηδούσα από το ένα στο άλλο κενό πατώματος, προσπαθώντας να μην πατήσω «τα τρικυμισμένα νερά» που ήταν τα τυπωμένα φύλλα. Θυμάμαι, επίσης, όταν μεγάλωσα λιγάκι, που διαβάζαμε και ελέγχαμε τα φιλμ αυτά πριν την έκδοσή τους, «τα τρικυμισμένα νερά» της παιδικής μου ηλικίας μαζί με τη μητέρα και τον πατέρα μου, ο οποίος είχε τη φιλολογική επιμέλεια των βιβλίων του Καζαντζάκη. Ο εκδοτικός οίκος με αυτή την επωνυμία ιδρύθηκε από την Ελένη, η οποία ήθελε να εκδίδονται όλα τα έργα του Νίκου της, και όχι τα πιο δημοφιλή ή τα πιο εμπορικά. Ουσιαστικά, αυτό που έκανε η Ελένη, περί το 1964, ήταν κάτι πρωτοποριακό και ίσως ένα μοναδικό επιχειρησιακό μοντέλο στα εκδοτικά δεδομένα. Η ίδια, δηλαδή, η πνευματική δικαιούχος των έργων ενός συγγραφέα ίδρυσε έναν εκδοτικό οίκο που θα εξέδιδε τα έργα αυτού μόνο του συγγραφέα για να διασφαλίσει ότι θα εκδίδονται όλα και με συγκεκριμένες προδιαγραφές, τις δικές της. Και κακά τα ψέματα: μιλάμε για μια επιχείρηση εμπορική, δηλαδή, με εμπορικό σκοπό, της οποίας ο πρωταρχικός σκοπός δεν είναι εμπορικός! Αυτό, σίγουρα, δεν έχει ξαναγίνει. Ο σκοπός του εκδοτικού μας οίκου είναι, πάνω απ’ όλα, κοινωνικού και πολιτιστικού χαρακτήρα και η αποστολή του είναι να αναδεικνύει και να προάγει το έργο του Καζαντζάκη ανά την υφήλιο. Μερικές φορές αισθάνομαι τόσο τυχερή και ότι κάνω την πιο όμορφη δουλειά του κόσμου, μα άλλες φορές νιώθω στο στέρνο μου ολόκληρο το βάρος της τεράστιας αυτής ευθύνης. Βέβαια, το βάρος αυτό γίνεται ελαφρύ σαν φτερούγα όταν συναντώ έστω κι έναν άνθρωπο που βάζει το χέρι στην καρδιά και μου εξομολογείται: «Διαβάζοντας Καζαντζάκη παίρνω δύναμη», ή όπως μια φορά σε μια εκδήλωση που συνάντησα μια νεαρή κοπέλα, η οποία με λυγμούς κατάφερε και μου ψιθύρισε: «Ο Καζαντζάκης μου έσωσε τη ζωή».

Ποια ιστορία που φανερώνει την αγάπη που εισπράττεις στο εξωτερικό για τον Νίκο Καζαντζάκη διηγείσαι πιο συχνά;

Μόλις είχα πρωτοαναλάβει τις Εκδόσεις Καζαντζάκη, το 2011, μου έγραψε, σε άπταιστα ελληνικά, ένας δάσκαλος λυκείου από την Αργεντινή, ο Μιγκέλ Ανχέλ Τσιοβέτα. Ο άνθρωπος αυτός έμαθε τη γλώσσα μας από την αγάπη του για τα βιβλία του Καζαντζάκη. Και αυτή την αγάπη τη μεταλαμπάδευσε στους φοιτητές του στο ανοιχτό πανεπιστήμιο όπου δίδασκε και με κάλεσε να ταξιδέψω για να τους μιλήσω. Θυμάμαι, στο αεροπλάνο, νύχτα, πετώντας πάνω από τον Ατλαντικό Ωκεανό, με ισχυρές αναταράξεις, να σκέφτομαι: «Θεέ μου, πού πάω;» Και φτάνοντας στο Μπουένος Άιρες, να αγκαλιάζομαι τόσο ζεστά από ανθρώπους γεμάτους από αγάπη για τον Καζαντζάκη και μια απερίγραπτη δίψα να διαβάσουν περισσότερα βιβλία του στη γλώσσα τους. Να σας πω και αυτό: Στην Μπράιλα της Ρουμανίας ένα δημοτικό σχολείο τον Δεκέμβριο που μας πέρασε γιόρτασε τη 10η επέτειο της μετονομασίας του από Σχολείο Νο. 5 σε Δημοτικό Σχολείο «Νίκος Καζαντζάκης», και στη Λετονία, το πρώτο νεοελληνικό βιβλίο που κυκλοφόρησε ήταν το 2016 «Ο τελευταίος πειρασμός». Μάλιστα, μου έγραψε περιχαρής ο μεταφραστής του, ο Πήτερ Μπολσαΐτης, πως το βιβλίο μας βραβεύτηκε με το «Χρυσό Μήλο», το βραβείο της ομορφότερης έκδοσης.

Ποια θεωρείτε την πρώτη εκδοτική σας επιτυχία από τότε που αναλάβατε τον εκδοτικό οίκο;

Εδώ οφείλω να αναφερθώ σε όλη την ομάδα που εργάζεται σκληρά στις Εκδόσεις Καζαντζάκη. Με αγάπη και αφοσίωση κάνουμε τεράστια βήματα κάθε μέρα, προσπαθώντας να φέρουμε το εμψυχωτικό έργο του Καζαντζάκη σε ολόκληρο τον ελληνισμό, αλλά και όπου υπάρχει στον κόσμο άνθρωπος που μιλάει ελληνικά. Και βέβαια, η άλλη «ιερή αποστολή», όπως θα έλεγε ο πατέρας μου, είναι να μεταφραστεί το έργο του Νίκου Καζαντζάκη σε όλες τις γλώσσες, ώστε όλοι οι άνθρωποι του πλανήτη μας να μπορούν να βρουν τα βιβλία του στη γλώσσα τους ή στη διάλεκτό τους. Μια από τις επιτυχίες που μετράμε στις Εκδόσεις Καζαντζάκη είναι ότι με συντονισμένες συλλογικές προσπάθειες με εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας (όπως γίνεται τώρα με την εφημερίδα σας) πλημμύρισε ο ελληνισμός με εκατομμύρια αντίτυπα των έργων του Καζαντζάκη. Και μάλιστα με τα αντίτυπα που περίσσεψαν από τις συνεργασίες αυτές δώσαμε περίπου 4.000 βιβλία Καζαντζάκη στις φυλακές της Ελλάδας, σε συνεργασία με το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Αλλά, για μια συγκεκριμένη έκδοση των Εκδόσεων Καζαντζάκη, θα έλεγα ότι σημαντική εκδοτική επιτυχία ήταν το θεατρικό του έργο «Ο Πρωτομάστορας», ένα από τα ομορφότερα θεατρικά έργα που έχουν γραφτεί ποτέ στον ελληνισμό, σε μια καλαίσθητη έκδοση, που περιέχει και δείγμα του χειρογράφου του συγγραφέα.

Ποια τα σημαντικότερα έργα του Καζαντζάκη που έχει να παρουσιάσει ο εκδοτικός σας οίκος στο κοινό;

Σαφώς και θα σας απαντούσα ότι όλα τα βιβλία μας είναι σημαντικά, αλλά, όντως, δεν θα μπορούσα να αγνοήσω αυτό το θαύμα εκδοτικής τέχνης, την ομοιότυπη «Οδύσεια» (με ένα «σ») του 1938, που εξεδόθη σε 3.000 σφραγισμένα και αριθμημένα αντίτυπα. Αυτό είναι το μεγάλο έργο του Νίκου Καζαντζάκη, των 33.333 στίχων, με τις περιπέτειες, φυσικές και πνευματικές, του Οδυσσέα, ο οποίος αφότου επέστρεψε στην Ιθάκη, έφυγε ξανά, περνώντας από τη Σπάρτη, έκλεψε την Ελένη για να ξεκινήσει πάλι την ιστορία απ’ την αρχή. Επίσης, όλα τα επιμελημένα βιβλία από τον Πάτροκλο Σταύρου είναι λογοτεχνικά αριστουργήματα αλλά και εκδοτικοί θησαυροί, όπως «Ο Καπετάν Μιχάλης», η «Ασκητική», το «Συμπόσιον», οι «Σπασμένες Ψυχές», «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», τα πανέμορφα παιδικά του βιβλία «Παλάτια της Κνωσού» και «Μέγας Αλέξανδρος» και, σύντομα, θα έχουμε και μια έκπληξη…

Για πρώτη φορά ένα έντυπο, η εφημερίδα ΠΟΛΙΤΗΣ, θα εκδώσει τα άπαντα του Νίκου Καζαντζάκη, κάτι που δεν έχει ξαναγίνει προηγουμένως ούτε στην Ελλάδα ούτε στην Κύπρο. Πώς πάρθηκε αυτή η απόφαση;

Αυτή η απόφαση άρχισε με την πρωτοβουλία μιας μεγάλης πνευματικής προσωπικότητας της Κύπρου, του κυρίου Αντρέα Νεοκλέους, ο οποίος θέλησε να φέρει τα βιβλία του Καζαντζάκη σε όλα τα σπίτια της Κύπρου. Με την εξαιρετική συνεργασία μας με τον διευθυντή της εφημερίδας «Πολίτης» Διονύση Διονυσίου αυτό γίνεται πραγματικότητα και θα θέλαμε να γνωρίζουν όλοι ότι κάθε βιβλίο που προσφέρεται είναι το αποτέλεσμα πολλής δουλειάς και βαθιάς αγάπης για το έργο του συγγραφέα αλλά και τον Κύπριο αναγνώστη. Είναι καλό να ξέρουμε πως υπήρχε εποχή στην Ελλάδα που τα έργα του Καζαντζάκη είχαν απαγορευτεί και ήταν παράνομο να τα διαβάζεις. Η απόκτηση, λοιπόν, αυτής της σειράς βιβλίων δεν είναι μόνο ένα αισθητικά άρτιο και πολύτιμο δώρο ζωής, αλλά μια έκφραση προσωπικής ελευθερίας.

Πόσο σημαντικό θεωρείτε το έργο του Καζαντζάκη στη σημερινή εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται από γλωσσική ένδεια;

Σας ευχαριστώ για την ερώτηση. Εμείς, στις Εκδόσεις Καζαντζάκη, διαπιστώνουμε καθημερινά πόσο οι συνάνθρωποί μας στρέφονται στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη τώρα περισσότερο από ποτέ. Τι αναζητούν; Πνευματικά εργαλεία για οποιαδήποτε δυσκολία, κρίση ή πρόβλημα. Και το ελπιδοφόρο είναι πως ωθούν και τα παιδιά τους στα βιβλία του για δύναμη, εμψύχωση, αλλά και για τον πλούτο της γλώσσας του. Ο Καζαντζάκης ταξίδευε από τα νοτιότερα ώς τα βορειότερά μας σύνορα και έψαχνε και κατέγραφε όσες ελληνικές λέξεις έβρισκε που δεν είχαν ποτέ καταγραφεί. Υπάρχει και ο θρύλος πως σε ένα ακριτικό χωριουδάκι βρήκε ένα μικρό λουλουδάκι που δεν ήξερε το όνομά του. Ρώτησε κάτι παιδάκια που έπαιζαν εκεί κοντά πώς ονομάζεται αυτό το λουλούδι και αυτά του είπανε πως δεν γνωρίζουν, αλλά πως υπάρχει μια γριούλα λίγο πιο πάνω που γνωρίζει το όνομά του. Πήγαν, λοιπόν, όλοι μαζί στο σπίτι της, χτύπησαν την πόρτα και βγήκε η κόρη της, η οποία τους ανακοίνωσε πως η γριούλα μόλις είχε πεθάνει. Τότε ο Καζαντζάκης αναφώνησε: «Σήμερα πέθανε μια λέξη!».

Σημαντικό ρόλο στη ζωή του συγγραφέα έπαιξε και η Ελένη. Τι είναι αυτό που θυμάστε περισσότερο από αυτήν;

Η παιδική ηλικία που μου χάρισε η Ελένη ήταν πλούσια και γλυκιά, και τη νοσταλγώ τόσο πολύ. Θυμάμαι τα μπάνια μας στη θάλασσα, τα παιχνίδια μας στην άμμο, τις εκπληκτικές ιστορίες της για τον Νίκο της και τις περιπέτειές τους, και θυμάμαι ακόμα τις εξορμήσεις μας, όπου κι αν ήμασταν, για να βοηθήσουμε όλα τα ζωάκια που ήταν στην περιοχή μας. Απ’ όπου περνούσε η Ελένη, κοίταζε προσεκτικά ολόγυρά της μήπως κάποια ψυχούλα χρειάζεται βοήθεια. Καθώς μεγάλωνα, επειδή και οι γονείς μου έκαναν το ίδιο, νόμιζα πως έτσι ήταν όλοι οι άνθρωποι. Μετά από πολλά χρόνια έμαθα ότι αυτή η συμπεριφορά κοινωνικής ευθύνης, δυστυχώς, αποτελεί μια σπάνια εξαίρεση. Είναι τόσο δυνατή η μνήμη να βγαίνω από το σπίτι μου στη Βούλα, με το χέρι μου μέσα στο δικό της, και να κατευθυνόμαστε προς τα χωράφια τα γεμάτα ψηλά στάχυα και μαργαρίτες, και να εντοπίζουμε τις αγέλες άγριων σκυλιών, να τα πλησιάζουμε, να τα χαϊδεύουμε, να τα ταΐζουμε και να βγάζουμε τα τσιμπούρια που κρέμονταν σαν τσαμπιά από τα αφτιά και τις μουσούδες τους. Και όχι, κανένα ποτέ δεν με δάγκωσε ακόμα κι αν τότε με περνούσαν στο ύψος. Η Ελένη ήταν η ενσωμάτωση αυτού που είπε ο Έμερσον: «Αν έχεις κάνει έστω και μια ψυχή να αναπνεύσει λίγο καλύτερα, έχεις πετύχει στη ζωή σου». Στη μνήμη της και του Νίκου Καζαντζάκη, τώρα ιδρύω την «Καζαντζάκεια Σκέπη», ένα καταφύγιο για όλα τα αποσκελετωμένα και πληγωμένα ζωάκια που χρειάζονται λίγο φαγητό, λίγη βοήθεια και πολλή αγάπη.

Υπάρχει κάτι για τον Νίκο Καζαντζάκη που ίσως δεν ξέρουμε και το ξέρουν μόνο οι κληρονόμοι του;

Θυμάμαι μια ιστορία που μου έλεγε η Ελένη, πως ένα βράδυ αναφώνησε έντρομη, επειδή είδε μια τεράστια αράχνη ακριβώς πάνω από το κρεβάτι τους, στο σπίτι τους στην Αίγινα. Επειδή δεν θα σκότωνε κανένας έστω και μια αράχνη σ’ εκείνο το σπίτι απλά σηκωθήκανε και οι δύο, ο Νίκος και η Ελένη, και μετακίνησαν το κρεβάτι. Επίσης, ο πολύς κόσμος δεν γνωρίζει πως μια γατούλα έσωσε τον Νίκο Καζαντζάκη από βέβαιο θάνατο! Ήταν επί Κατοχής, έκανε κρύο, και ο Νίκος έγραφε, ως συνήθως, σκυμμένος ευλαβικά πάνω στο γραφείο του με μοναδική εστία ζεστασιάς στο δωμάτιο το γνωστό μαγκάλι. Στα πόδια του ήταν ξαπλωμένη η γατούλα τους η Σμινθίτσα («Σμινθίτσα» προς τιμήν του Απόλλωνα ή Σμινθέα), που προστάτευε, μεταξύ άλλων, τα σπιτικά των ανθρώπων από τα τρωκτικά. Κάποια στιγμή, ο Καζαντζάκης είδε τη Σμινθίτσα να σηκώνεται απότομα και τρεκλίζοντας να κατευθύνεται προς τον διάδρομο, όπου και κατέρρευσε. Αμέσως κατάλαβε. Γρήγορα σηκώθηκε και την ακολούθησε, πρόλαβε και άνοιξε την εξωτερική πόρτα του σπιτιού και έπεσε λιπόθυμος στο κατώφλι από το άοσμο μονοξείδιο του άνθρακα που είχε γεμίσει το δωμάτιο.