Γράφει η Νάσα Παταπίου

Μια σειρά από πολύ ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για τις ιστορίες που κρύβει ο φτερωτός λέοντας της Βενετίας, για τους συμβολισμούς του και την υπόστασή του από τη Βενετία μέχρι τον Πειραιά, μέχρι το Κίτιο

Η τόλμη, η ανδρεία και η ηγεμονική μεγαλοπρέπεια του λιονταριού, του βασιλιά των ζώων, ήταν οι λόγοι για τους οποίους είχε το άγριο αυτό ζώο καταστεί σύμβολο από αρχαιοτάτων χρόνων και δεσπόζει ως θέμα σε όλα τα είδη της τέχνης, αλλά και ως έμβλημα βασιλείων και κρατών. Ακόμη και σε χώρες ή κράτη που δεν απαντά το λιοντάρι χρησιμοποιήθηκε ως έμβλημα σε λάβαρα, σημαίες ή θυρεούς. Το υπερήφανο αυτό ζώο απεικονίζεται και δεσπόζει σε ανάγλυφα, σε τοιχογραφίες ή κομψοτεχνήματα, ακόμη και σε υφάσματα. Αναφέρουμε ενδεικτικά τη σημασία της απεικόνισής του, όπως στα ασσυριακά ανάγλυφα του Βρετανικού Μουσείου στο Λονδίνο ή τον λέοντα που έφτιαξαν οι Λακεδαιμόνιοι προς τιμήν του Λεωνίδα του ήρωα των Θερμοπυλών. Γνωστοί είναι οι λέοντες της Αμφίπολης και της Χαιρωνείας. Στα μεταξωτά βυζαντινά υφάσματα απεικονίζεται επίσης ο λέοντας, όπως διασώζονται σε μουσεία μεταξωτών και πολυτίμων υφασμάτων.

Ο Βενετός Φραγκίσκος Μοροζίνη, όταν το 1687 είχε καταλάβει την Αθήνα μετά από πολιορκία, και οι δυνάμεις του βομβάρδισαν τον Παρθενώνα, επιστρέφοντας στην πατρίδα του πήρε μαζί του τρεις λέοντες. Μεταξύ αυτών ήταν μια λέαινα που είχε αποσπάσει από την Ακρόπολη και ο περίφημος λέοντας του λιμένος του Πειραιώς, ύψους τριών μέτρων. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι οι Βενετοί ένεκα της ύπαρξης του λέοντος αυτού στην είσοδο του λιμανιού του Πειραιώς, συνήθιζαν ν' αποκαλούν την εν λόγω πόλη και ως Porto Leone, δηλαδή λιμάνι του λέοντος.

Η κυριαρχία του φτερωτού λέοντα

Η κραταιά Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας υιοθέτησε ως έμβλημά της τον φτερωτό λέοντα, σύμφωνα με την οπτασία του προφήτη Ιεζεκιήλ (ισχύς [μου] ο Θεός) και πολυάριθμοι βενετικοί λέοντες υφίστανται ακόμη σήμερα σε όλη την τότε βενετική επικράτεια, ως μάρτυρες του πάλαι ποτέ μεγαλείου της θαλασσινής Πολιτείας. Ο φτερωτός λέοντας της Βενετίας δεν θα μπορούσε να απουσιάζει, βέβαια, ούτε από τη μεγαλόνησο Κύπρο, στην οποία οι Βενετοί κυριάρχησαν για σχεδόν ένα αιώνα και είχαν πραγματοποιήσει έργα ανάπτυξης και κυρίως οχυρωματικά. Ο φτερωτός λέοντας της Βενετίας απαντά στις οχυρώσεις της Κύπρου, σε πλατείες, σε εικόνες, σε υπέρθυρα ή και αλλού.

Το 1539 είχε φθάσει στην Περσία ο Κύπριος Μιχαήλ Μεμπρέ, απεσταλμένος του δόγη, για να μεταφέρει στον σάχη μια επιστολή για τη δημιουργία μιας ενετοπερσικής φιλίας εναντίον του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Όταν ένας Πέρσης αξιωματούχος είδε στην επιστολή που μετέφερε ο Μεμπρέ ν' απεικονίζεται ο φτερωτός λέοντας, ρώτησε τον Κύπριο απεσταλμένο γιατί έχουν ως έμβλημα οι Βενετοί ένα φτερωτό λέοντα, ένα έμβλημα το οποίο χρησιμοποιούν και στη χώρα του. Ο πολυσχιδής Κύπριος του απάντησε τότε πολύ έξυπνα για να τον κολακεύσει. Μα ακριβώς επειδή οι Βενετοί επιθυμούν να έχουν φιλία και συμμαχία με τους Πέρσες, που είναι ισχυροί ως λέοντες, γι' αυτό ακριβώς έχουν ως έμβλημά τους τον λέοντα, το ίδιο δηλαδή έμβλημα το οποίο έχουν και οι Πέρσες. Με την αναχώρηση της βασίλισσας Αικατερίνης το 1487 πίσω στη Βενετία, υψώθηκαν οι σημαίες της Γαληνοτάτης με τον φτερωτό λέοντα σε όλα τα φρούρια της Κύπρου και στη συνέχεια ο φτερωτός λέοντας αποτυπωνόταν σε κάθε οικοδομικό έργο, που εκτελούσε η βενετική διοίκηση. Στις οχυρώσεις της Αμμοχώστου ήδη από τα πρώτα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας, όταν άρχισαν να επισκευάζονται, χαράχτηκε το έμβλημα της Δημοκρατίας. Στην πύλη της ξηράς μια μαρμάρινη πλάκα με τον φτερωτό λέοντα και με χρονολογία 1492 μαρτυρεί πότε είχε αρχίσει η μετατροπή των τειχών της πόλης, όταν καπιτάνος της ήταν ο Βενετός Νικόλαος Foscarini. Mια άλλη μαρμάρινη επιγραφή στην πύλη της θάλασσας με χρονολογία 1496 και με εγχάρακτο και σ' αυτήν τον φτερωτό λέοντα μαρτυρείται ότι οι εργασίες αυτές στο φρούριο είχαν τελειώσει όταν καπιτάνος της Αμμοχώστου ήταν ο Νικόλαος Priuli.

Στη Λευκωσία, στην επάνω πλατεία (piaza di sopra), κοντά στο τελευταίο ανάκτορο των Lusignan, το οποίο κατεδαφίστηκε από τους Άγγλους το 1906, σ' ένα κίονα-οβελίσκο που ακόμα υφίσταται, δέσποζε ένας φτερωτός λέοντας, όπως μαρτυρείται στις πηγές. Το έμβλημα της Γαληνοτάτης φρόντισαν οι Οθωμανοί, οι νέοι κυρίαρχοι της Κύπρου, να το εξαφανίσουν όπως και τους φτερωτούς λέοντες που υπήρχαν στις πύλες της οχύρωσης της Λευκωσίας, για να τοποθετήσουν τα δικά τους εμβλήματα.

Στον πύργο Κιτίου

Το έμβλημα της Γαληνοτάτης υπάρχει και στον πύργο Κιτίου ή πύργο των Περβολιών ή της Ρήγαινας, για τον οποίο φέραμε πρόσφατα στοιχεία στο φως για την οικοδόμησή του. Κατορθώσαμε, επίσης, χάρη στο αρχειακό υλικό να ταυτίσουμε και τα δύο οικόσημα, τα οποία μέχρι πρότινος είχαν παραμείνει αταύτιστα. Το κεντρικό ανάγλυφο στο υπέρθυρο του πύργου Κιτίου απεικονίζει το έμβλημα της Βενετίας και μαρτυρεί ότι ο εν λόγω πύργος ακτοφρουράς οικοδομήθηκε κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι στη συγκεκριμένη απεικόνιση ο φτερωτός λέοντας κρατά στο δεξί του μπροστινό πόδι, που είναι ανασηκωμένο, ένα ξίφος. Η συγκεκριμένη απεικόνιση ίσως και να είναι η μόνη που απαντάται στην Κύπρο. Συνήθως ο φτερωτός λέοντας της Βενετίας απεικονίζεται με το ευαγγέλιο ανοικτό μεταξύ των ποδιών του με τη γνωστή επιγραφή: "Ειρήνη σε σένα Μάρκε Ευαγγελιστή μου". Σε άλλες περιπτώσεις, πάλι, ο φτερωτός λέοντας έχει ανάμεσα στα πόδια του κλειστό ευαγγέλιο. Στην πρώτη περίπτωση, όπου το ευαγγέλιο παρουσιάζεται ανοικτό, υποδηλώνει, κατά μία άποψη, ότι η Γαληνοτάτη βρισκόταν σε περίοδο ειρήνης, ενώ όταν το ευαγγέλιο απεικονίζεται κλειστό υποδηλώνει ότι η Γαληνοτάτη βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση. Στον πύργο Κιτίου όμως το έμβλημα δεν παρουσιάζεται ούτε με ανοικτό, ούτε με κλειστό το ευαγγέλιο και ο φτερωτός λέοντας κρατά στο αριστερό του πόδι ένα ξίφος. Συνήθως η απεικόνιση με τον φτερωτό λέοντα που κρατά ξίφος και που πατά επί κλειστού ευαγγελίου, υπήρχε στις σημαίες της βενετικής Δημοκρατίας και ίσως υποδήλωνε ότι η Γαληνοτάτη βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση. Σε αντίθετη περίπτωση, δηλαδή σε καιρό ειρήνης, το έμβλημα στη σημαία της Δημοκρατίας έφερε φτερωτό λέοντα με ανοικτό ευαγγέλιο με την επιγραφή: "Ειρήνη σε σένα Μάρκε Ευαγγελιστή μου". Πολύ πιθανόν ο λιθανάγλυφος λέων στον Πύργο Κιτίου να μαρτυρούσε ότι η Γαληνοτάτη διένυε περίοδο πολέμου ή μάλλον προετοιμαζόταν για ν' αντιμετωπίσει την επερχόμενη επίθεση των Οθωμανών.

Το τέλος της Γαληνοτάτης

Ως γνωστόν μετά από δέκα αιώνες, ίσως και περισσότερο, λαμπρής ζωής της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, απότομα και μάλλον άδοξα, διακόπηκε το 1797 από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα. Στις 12 Μαΐου 1797, κάτω από τη στρατιωτική πίεση του Βοναπάρτη, καταλύεται το αριστοκρατικό πολίτευμα της Βενετίας και η θαλασσινή πολιτεία έπαυσε πλέον να υπάρχει. Με το τέλος αυτό της Γαληνοτάτης, λίγο πριν εισέλθει στη Βενετία ο Βοναπάρτης και η κραταιά θαλασσοκράτειρα αποτελέσει πια παρελθόν, δέχθηκε εύλογα πλήγμα και ο φτερωτός λέοντας (Leone Alato), δηλαδή το έμβλημά της. Το Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης είχε βρει τον τρόπο. Προτάθηκε λοιπόν να σβηστεί κάθε έμβλημα με το λιοντάρι στη Βενετία, γιατί, όπως υποστηρίχθηκε, ο ευγενικός χαρακτήρας των Βενετών δεν μπορούσε να εκπροσωπείται από ένα άγριο ζώο με νύχια που στάζουν αίμα και απειλούν με ερήμωση και σφαγή. Έτσι δόθηκε εντολή ν' αφαιρεθεί και να σβηστεί κάθε έμβλημα με τον φτερωτό λέοντα, που κοσμούσε οποιοδήποτε μέρος της πόλης των τεναγών. Άλλωστε το ίδιο είχαν πράξει και οι Γάλλοι σε ολόκληρη την ενδοχώρα (Terra Ferma). Μεταξύ άλλων είχε καταστραφεί τότε και ένα σημαντικό γλυπτό του φημισμένου Βενετού γλύπτη Βαρθολομαίου Bon με τον φτερωτό λέοντα. Στο εν λόγω γλυπτό υπήρχε η αναπαράσταση του δόγη Φραγκίσκου Foscari που στεκόταν γονατιστός μπροστά στον φτερωτό λέοντα, που κοσμούσε το υπέρθυρο της κύριας εισόδου του δουκικού ανακτόρου. Ωστόσο, στα διατάγματα του Δημοτικού Συμβουλίου εξακολουθούσε να εμφανίζεται το έμβλημα της Γαληνοτάτης, αλλά με μία διαφορά. Αντί να αναγράφεται στο βιβλίο που κρατούσε ο φτερωτός λέοντας με τα νύχια του: "Ειρήνη σε σένα Μάρκε Ευαγγελιστή μου" αναγραφόταν τώρα: "Δικαιώματα και υποχρεώσεις του ανθρώπου και του πολίτη". Σχετικά με τα πιο πάνω, όπως μνημονεύεται στις πηγές και αποδίδεται σ' ένα γονδολιέρη, παρατηρώντας αυτή την αλλαγή ο απλοϊκός αυτός Βενετσιάνος, αναφώνησε ότι επιτέλους ύστερα από τόσους αιώνες ο βενετικός λέοντας είχε γυρίσει σελίδα...