Γράφει ο Δημήτρης Αληθεινός

Επίσκεψη στη –λαμπερή σαν διαμάντι– έκθεση «Κρήτη. Αναδυόμενες Πόλεις: Άπτερα, Ελεύθερνα, Κνωσός», που παρουσιάζεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα

Κάποτε στο Παρίσι, ένας εκκολαπτόμενος συλλέκτης ζήτησε να αγοράσει από τον Πικάσο ένα μικρό σχέδιο, όμως όταν άκουσε την τιμή του έργου, αναφώνησε έκπληκτος: Μα επιτέλους, μαιτρ, πόση ώρα σας πήρε να το φτιάξετε; Κι ο Πικάσο του απάντησε: Μου πήρε μόλις πέντε λεπτά... και πενήντα χρόνια.

Απλή, ξεκάθαρη δήλωση η οποία, πέρα από τον ανεκδοτολογικό της χαρακτήρα, μας βάζει να σκεφτούμε πόσο σημαντική γίνεται η ανάγνωση του χρόνου όταν συμπυκνώνεται ως εμπειρία στο δημιουργικό διάστημα των πέντε λεπτών ή στις φαινομενικά ακίνητες προθήκες ενός μουσείου. Το πεπερασμένο, όταν γίνεται γνώση, είναι αενάως υπαρκτό κι επομένως, η καθημερινή μας πράξη–έργο, μαρτυράει αν ο χρόνος που διανύσαμε (ως άτομα και ως ομάδες) χάθηκε όπως η σκόνη στον άνεμο ή αξιοποιήθηκε –στη σκυταλοδρομία των γενεών– σαν κοινή Ιδέα.

Αυτά σκεφτόμουν καθώς περιδιάβαινα τη μικρή αλλά λαμπερή σαν διαμάντι έκθεση «Κρήτη. Αναδυόμενες Πόλεις: Άπτερα, Ελεύθερνα, Κνωσός» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, μια έκθεση που αφηγείται ιστορίες για τρεις πόλεις που άνθισαν κι έπειτα εγκαταλείφθηκαν μένοντας ξεχασμένες για αιώνες. Είναι η πρώτη φορά που τόσα πολλά αρχαία αντικείμενα, προφυλαγμένα και διατηρημένα στις αποθήκες και στις προθήκες των μουσείων της Κρήτης, έφυγαν από τον γενέθλιο τόπο τους και με φουσκωμένα τα πανιά –άσπρα, όχι μαύρα σαν του ξεχασιάρη Θησέα– ήρθαν να επισκεφτούν το αττικό φως στην Αθήνα.

Η έκθεση περιλαμβάνει 500 περίπου αρχαιότητες από παλαιές και νέες ανασκαφές, ευρήματα κάθε είδους που χρονολογούνται από τα νεολιθικά (7η-6η χιλιετία π.Χ.) έως και τα βυζαντινά χρόνια (8ος αιώνας μ.Χ.). Αγάλματα, ανάγλυφα, ειδώλια, επιγραφές, αγγεία, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα, νομίσματα και άλλα έργα, από διαφορετικά υλικά, όπως λίθο, μάρμαρο, ασβεστόλιθο, πηλό, μέταλλο (χαλκό, σίδηρο, άργυρο, χρυσό), φαγεντιανή, γυαλί, ελεφαντόδοντο, ημιπολύτιμους λίθους.

Με τον διευθυντή του μουσείου και εμπνευστή της έκθεσης καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη είχα μια όμορφη συνεργασία το 2005, όταν στον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας μου επέτρεψε να πραγματοποιήσω την 131η Κατάκρυψη. Στα χρόνια που ακολούθησαν, χάρη στην επιμονή και την αγάπη του, γεννήθηκε στην Ελεύθερνα ένα μουσείο που είναι σήμερα υποψήφιο για το βραβείο «Ευρωπαϊκό Μουσείο της Χρονιάς».

Στον κατάλογο της έκθεσης ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης γράφει αντί προλόγου:

« Είπες: 'Θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα

Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη απ’ αυτή

…

ερείπια μαύρα της ζωής …

που τόσα χρόνια πέρασα …'.

Η πόλις θα σε ακολουθεί …

Πάντα στην πόλι αυτή θα φθάνεις.

… στην κώχη τούτη τη μικρή …

Αποκομμένοι στίχοι από το ποίημα του Κ.Π. Καβάφη 'Η πόλις'. Παρμένοι επίτηδες αποσπασματικά μα καθόλου τυχαία. Είναι μια άλλη, διαφορετική ανάγνωση για όσους σκάπτουν, για τους αρχαιολόγους, όσους κοιτούν, βλέπουν, διαβάζουν κι αγγίζουν σαν τον 'βασιληά της Ασίνης' του Σεφέρη πάνω στις πέτρες. Τυχαία και αποσπασματικά τα ερείπια και τα ευρήματα των αιώνων από κυψέλες ανθρώπινης ζωής και δημιουργίας, όπως οι πόλεις. Πόλεις αρχαίες σαν αυτές που αναδύονται μέσα από του χρόνου τα φύλλα και τα στρώματα της σκόνης πάνω στα γκρεμισμένα απομεινάρια τους. 'Dust and Oblivion'.

Ληστές της μνήμης, η λησμονιά και η λήθη. Κι η μνήμη να περιμένει μιαν ανάδυση καρπό αγάπης μέσα από τα χέρια όσων αγαπούν και σέβονται το παρελθόν, μεγάλο δάσκαλο του παρόντος και του μέλλοντος, καρπό αγάπης όσων γυρνούν πίσω και ξανασκέφτονται κι εργάζονται σε 'κώχες μικρές'. Κι οι πόλεις που αναδύονται μέσ’ απ’ τα χέρια τους κομμάτι του δικού τους ταξιδιού, 'σε άλλη γη, σε άλλες θάλασσες' ταξίδι μες στις θάλασσες του χρόνου μέσα απ’ τα λοξά παραπετάσματά του, ρωγμές φωτός στο σκοτάδι. Ταξίδι που ξεφεύγει από 'την κώχη τη μικρή' και φθάνει στην 'πόλι που σ’ ακολουθεί' στην πόλι την εντός σου.»

******

Οι πόλεις, μέσα από τις αρχαιότητες, μας αποκαλύπτουν τα κομμάτια της διαχρονίας τους: την έκταση των επικρατειών τους, τον δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα της ζωής στους δρόμους και τα σπίτια τους, τις θρησκευτικές αντιλήψεις, τα ιερά, τα νεκροταφεία τους. Μεταξύ των αρχαιοτήτων ξεχωρίζουν αυτές που σχετίζονται με τους ιδρυτικούς μύθους κάθε πόλης, καθώς και με συγκεκριμένες ανθρώπινες ιστορίες. Για παράδειγμα, από την Άπτερα ξαναζεί ο Σωτήριος ο Ελευθερναίος με την φαμίλια του, από την Ελεύθερνα μας μιλάει ο νέος που δεν πρόλαβε να γευτεί τον έρωτα, απ’ την Κνωσό η κόρη που δεν έζησε να φορέσει το νυφικό της πέπλο.

Τρεις υπάρξεις, τρία ζάρια στο χέρι του χρόνου.

Αιών παις έστι παίζων, πεσσεύων, παιδός η βασιληίη

Η φαντασία μου πετάει πρώτα στην Άπτερα. Στην καρδιά του ανύπαρκτου χρόνου, ο Σωτήριος ο Ελευθερναίος αισθάνεται την επιθυμία να χτίσει ένα ταφικό μνημείο γι’ αυτόν και την οικογένειά του, επιδεικνύοντας ταυτόχρονα τον πλούτο και την καταγωγή του. Τα σπάνια ειδώλια ευνούχων σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα ευρήματα, μάς οδηγούν στη λατρεία της Κυβέλης, μια λατρεία σχετική με την ευδαιμονία στη μεταθανάτια ζωή.

Στην Κνωσό, ένα μικρό πανέμορφο κορίτσι πεθαίνει και θάβεται με όλα τα προικιά του, δώρα αποχαιρετισμού και συνοδείας στο τελευταίο ταξίδι, πριν συναντήσει τον γαμπρό, τον Άδη, που πρέπει να τον παντρευτεί παρά τη θέλησή της. Χιλιάδες χρόνια μετά, τα ευρήματα εξακολουθούν να αποπνέουν την οδύνη των δικών της για την πρόωρη και άδικη απώλεια.

Στην Ελεύθερνα, ένας νέος που μόλις ανδρώθηκε, πεθαίνει και αποτεφρώνεται. Τα αποτεφρωμένα οστά ανακαλύπτονται στον τάφο των πολεμιστών. Μαζί του έχει πάρει ως δώρα για το βασίλειο της Περσεφόνης, δυο χρυσά ελάσματα. Στο ένα απεικονίζονται δυο σφίγγες (δαίμονες και φύλακες στις πύλες του θανάτου). Το άλλο έχει τρία διάχωρα, στο πρώτο βλέπουμε μια γυμνή γυναικεία μορφή, θεά του έρωτα και του γάμου που δεν πρόλαβε να γευτεί ο νεκρός, στο μέσον μια Πότνια Θηρών (θεά βασίλισσα των ζώων) που κρατάει δυο ελαφάκια ανάστροφα, δείγμα θανάτου μιας ζωής που δεν πρόλαβε να ωριμάσει και στο τελευταίο μια λόγχη, σύμβολο της πολεμικής του αρετής.

Με τα μάτια ανοιχτά βυθίζομαι στον συμπυκνωμένο χρόνο. Πιάνω από το χέρι τη μικρή κοπέλα της Κνωσού και την οδηγώ στο δωμάτιο του νέου από την Ελεύθερνα. Τους βάζω αντικριστά και τους αφήνω να κοιταχτούν. Η κοινή μοίρα, γεννάει στις διάφανες καρδιές τους τον έρωτα, ο χρόνος που έχασαν αναπληρώνεται σε μια και μόνο στιγμή. Τους οδηγώ στο μαυσωλείο του Σωτήριου και κάτω απ’ το τρυφερό βλέμμα της Κυβέλης, γίνομαι κουμπάρος σ’ ένα γάμο που για να γίνει, έπρεπε να περάσουν τρεις χιλιάδες χρόνια.

Υ.Γ. Η έκθεση κλείνει με μια έκπληξη: Πάνω στην προέκταση της θάλασσας που περιβάλλει τον χάρτη της Κρήτης «υπερίπτανται» δύο κεφαλές ταύρων, μία από τα χέρια ενός Μινωίτη δημιουργού και μία του Πικάσο. Με τον τρόπο αυτό δίδεται η σκυτάλη στην επόμενη έκθεση που θα ακολουθήσει, τον Ιούνιο του 2019, με τίτλο «Πικάσο και Αρχαιότητα: Γραμμή και πηλός».

+ Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης [Νεοφύτου Δούκα 4, 106 74, Αθήνα]. Πληροφορίες τηλ. (+30) 210 7228321-3 και www.cycladic.gr. Η έκθεση έχει διάρκεια μέχρι τις 30 Απριλίου 2019. Εισιτήρια προς 7 ευρώ [3,5 μειωμένο και κάθε Δευτέρα]. Ξεναγήσεις (με το εισιτήριο εισόδου): κάθε Σάββατο & Κυριακή, στις 12.30. Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο: 10.00-17.00, Πέμπτη: 10.00-20.00, Κυριακή: 11.00-17.00, Τρίτη: Κλειστό.