Στοιχεία από ένα χειρόγραφο του 15ου αι. για έναν άγνωστο ναό της μεσαιωνικής Λευκωσίας 

"Κι εσύ Πετόμενη χάρισέ μου
τα δυο λευκά φτερά σου
ν΄ αποδημήσω σ΄ έναν άλλο κόσμο
σε μιαν αλώβητη πατρίδα..."

Μια σπάνια πηγή που διασώθηκε στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού έφερε στο φως έναν άγνωστο ναό της μεσαιωνικής Λευκωσίας, αφιερωμένο στην Παναγία με το ποιητικότατο επίθετο Πετόμενη. Παναγία η Πετόμενη. Το επίθετο αυτό της Παναγίας είναι παντελώς άγνωστο όχι μόνο στην Κύπρο, αλλά και στον ελλαδικό χώρο. Το σπάνιο αυτό επίθετο της Παναγίας και ποιητικότατο έσβησε μαζί με τον ναό και εάν δεν διασωζόταν η πιο πάνω πηγή σε χειρόγραφο που απόκειται στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, είναι βέβαιο ότι δεν θα είχαμε την τύχη ή μάλλον το προνόμιο να πληροφορηθούμε γι' αυτόν τον οπωσδήποτε σημαντικό ναό της πρωτεύουσάς μας. Αλλά ούτε και για το επίθετο αυτό της Παναγίας και θα τα είχε σβήσει παντελώς η λήθη του χρόνου. Αλήθεια, όμως, τι μπορεί άραγε να σημαίνει το επίθετο αυτό της Παναγίας; Πρόκειται ασφαλώς για επίθετο το οποίο μαρτυρεί ότι η Παναγία, αφού είναι πετόμενη, διαθέτει φτερά και ίπταται. Έτσι με τα φτερά της φθάνει ταχέως όπου την καλούν οι πιστοί και ζητούν τη βοήθειά της ή με τις φτερούγες της καλύπτει και προσφέρει προστασία στους πιστούς.

Οι σημειώσεις σε ένα χειρόγραφο στην ελληνική με λατινικούς χαρακτήρες ενός Κυπρίου που ακολούθησε την εξόριστη και έκπτωτη βασίλισσα της Κύπρου Καρλόττα Lusignan διέσωσαν το όνομα του μεσαιωνικού αυτού ναού της Παναγίας της Πετόμενης στην πρωτεύουσά μας, τη Λευκωσία. To χειρόγραφο αυτό σχετίζεται με τις οικογένειες Καντακουζηνού, Bousac και Fleury. Η φραγκικής καταγωγής οικογένεια De Fleury μαρτυρείται στην Κύπρο ήδη από τα πρώτα χρόνια της φραγκικής κυριαρχίας στο νησί. Ο οίκος των Fleury, που κατείχαν και τον τίτλο της κομητείας της Ιόππης, συνδέθηκε με επιγαμία με τον βυζαντινό οίκο των Καντακουζηνών. Ο κόμης Ιόππης Ιάκωβος Fleury είχε νυμφευθεί τη Ζωή Καντακουζηνού, με την οποία απέκτησε τρεις γιους και μία θυγατέρα, την Καρόλα. Η Καρόλα παντρεύτηκε τον Ούγο Bousac (ή Boussat), από παλαιά επίσης κυπριακή οικογένεια, μέλη της οποίας κατείχαν υψηλές θέσεις στο βασίλειο της Κύπρου. Ο Bousac και η οικογένειά του τάχθηκαν στο πλευρό της νόμιμης βασίλισσας Καρλόττας και όταν η ίδια εκδιώχθηκε από τον ετεροθαλή αδελφό της, που είχε σφετεριστεί το στέμμα της Κύπρου, την ακολούθησαν στην εξορία. Ανάμεσα στα πολύτιμα πράγματα που κατόρθωσε ο Bοusac να πάρει μαζί του, όταν είχε καταφύγει στη Ρώμη μαζί με τη βασίλισσα, ήταν και ένα ωραιότατο χειρόγραφο με τις "Ασσίζες της Ιερουσαλήμ". Το εν λόγω χειρόγραφο θα το είχε κληρονομήσει από τον πατέρα της συζύγου του κόμητα Ιάκωβο Fleury. Ο εξόριστος στη Ρώμη Ούγος Bousac, κτήτωρ του χειρογράφου, όπως προαναφέρθηκε, είχε σημειώσει στα παράφυλλά του στην ελληνική με λατινικούς χαρακτήρες την περιουσία και τα φέουδα που κληρονόμησε από τον πατέρα της συζύγου του, Ιάκωβο Fleury, και όσα κατείχε ο ίδιος.

Τα περιουσιακά του στοιχεία

Ο εξόριστος οπαδός της έκπτωτης βασίλισσας κατέγραψε στις σημειώσεις του τα περιουσιακά του στοιχεία. Αναφέρεται μεταξύ άλλων στα χωριά τα οποία κατείχε ως φέουδα, που βρίσκονταν από την Πάφο έως τη χερσόνησο της Καρπασίας. Τρία από τα φέουδά του, η Στεφάνη, η Πιταργού και η Κούρτακα, ήταν χωριά του διαμερίσματος Πάφου. Η Στεφάνη έσβησε με την πάροδο των ετών και η Πιταργού και η Κούρτακα, των οποίων οι κάτοικοι εξισλαμίστηκαν κατά την Τουρκοκρατία, εδώ και αρκετές δεκαετίες παραμένουν έρημες. Άλλα πέντε χωριά τα οποία ανήκαν στον Bousac ήταν στο διαμέρισμα Λευκωσίας. H Kάτω και Απάνω Μαυρομαρία και ο Ρωμανός που δεν υφίστανται πλέον, τα Λακιά (ή Laxia) και ο Άγιος Θεόδωρος. Τέλος, αναφέρεται και σε ένα άλλο φέουδό του, το χωριό Μαχαιριώνας στη χερσόνησο της Καρπασίας, το οποίο επίσης χάθηκε στο πέρασμα των αιώνων. O Ούγος Bousac αναφέρεται στη συνέχεια και στις κατοικίες που διέθετε στη Λευκωσία και είναι σε αυτήν ακριβώς τη σημείωση στην οποία κάνει μνεία -τη μοναδική που διασώθηκε- στον ναό της Παναγίας με το ποιητικό επίθετο.

Η Παναγία η Πετόμενη ήταν, όπως μπορούμε να υποθέσουμε, στο κέντρο της Λευκωσίας, αλλά την ακριβή θέση της μάλλον δεν θα την πληροφορηθούμε ποτέ

Εξίσου σημαντικά στοιχεία για την τοπογραφία της μεσαιωνικής Λευκωσίας είναι και όσα αναφέρει για μια άλλη κατοικία που είχε σε μια πλατεία. Το όνομα της πλατείας, αν και δυσανάγνωστο- σημειώνεται ως Campo de Η.nari- πρέπει χωρίς αμφιβολία να ταυτιστεί με την πλατεία Caviaro (Campo de Caviaro), αφού ήδη το όνομα αυτής της πλατείας μαρτυρείται σε δύο άλλες πηγές. Η πλατεία αυτή καταστράφηκε μαζί με τις γύρω κατοικίες, αλλά και αρκετές εκκλησίες, για να οικοδομηθεί ο προμαχώνας Ποδοκάθαρο και να απλωθεί η τάφρος του. Μια άλλη κατοικία, μέρος κι αυτή της περιουσίας του Ούγου Bousac, ήταν κοντά στο γεφύρι του Νηματοπουλειού. Πρόκειται για ένα από τα γεφύρια του Πεδιαίου που διέσχιζε την πόλη έως το 1567, πριν από την εκτροπή του. Πρέπει να πρόκειται για τη γέφυρα η οποία απαντά στις πηγές και ως γέφυρα Berlina, ή της Κάτω Μέσης ή της Πιλλιρής. Η γέφυρα αυτή ήταν κοντά στον ναό της Αγίας Μαύρας και στον δρόμο της Αγίας Μαύρας όπως επαναλαμβάνει στις σημειώσεις του ο Bousac. H Αγία Μαύρα ήταν έως το 1567 οικοδομημένη εκεί που οικοδομήθηκε ο προμαχώνας Caraffa και δημιουργήθηκε η τάφρος του. Η κατοικία αυτή του Bousac, όπως μπορούμε να υπολογίσουμε σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, ήταν στο κέντρο της πόλης και γειτνίαζε με την Κάτω Πλατεία.

Η Παναγία η Πετόμενη

Ο εξόριστος στη Ρώμη Ούγος Bousac, που ακολούθησε τη βασίλισσα Καρλόττα όταν έχασε το στέμμα, δεν θα γνώριζε ότι οι σημειώσεις που κατέγραψε θα διέσωζαν σημαντικά στοιχεία για την τοπογραφία της Λευκωσίας. Μεταξύ άλλων μας γνωστοποιεί την ύπαρξη ενός μεσαιωνικού ναού της Λευκωσίας και πρόκειται για τη μοναδική έως σήμερα πηγή για τον ναό της Παναγίας της Πετόμενης. Μία από τις τρεις κατοικίες που είχε ο φεουδάρχης Bousac στη Λευκωσία, όπως ο ίδιος σημείωσε στα παράφυλλα του χειρογράφου με τις "Ασσίζες της Ιερουσαλήμ", γειτνίαζε με τον ναό της Παναγίας της Πετόμενης (Νοstra Dona de Petomeny), αλλά και με την Αρχιεπισκοπή. Η Παναγία η Πετόμενη ήταν, όπως μπορούμε να υποθέσουμε, στο κέντρο της πόλης, αλλά την ακριβή θέση της μάλλον δεν θα την πληροφορηθούμε ποτέ, αφού δεν έχει απομείνει κανένα ίχνος από αυτήν και ούτε διαθέτουμε πηγές για την ίδια εκτός από την αναφορά του Bousac.

Το επίθετο Πετόμενη της Παναγίας είναι συνώνυμο με το επίθετο Πετούντα. Έχουμε στον Μαζωτό την Παναγία την Πετούντα, όπου υπάρχουν και ερείπια παλαιάς εκκλησίας, η οποία ανάγεται ίσως στην Πρωτοβυζαντινή Περίοδο. Σύμφωνα με έναν θρύλο της περιοχής, στον χώρο που οικοδομήθηκε η εκκλησία είχε φτάσει η Παναγία πετώντας. Ερείπια ναού της Παναγίας της Πετόμενης ή Πετομενίτισσας υπάρχουν κοντά στα χωριά Συγχαρί και Βουνό, στο διαμέρισμα της Κερύνειας. Εκεί, κοντά στα ερείπια της Παναγίας της Πετόμενης ή Πετομενίτισσας υπήρχε κάποτε πλούσια πηγή νερού από την οποία υδροδοτείτο στο παρελθόν το Καϊμακλί. Οι βενετικές πηγές επιπρόσθετα καθώς και η προφορική παράδοση των γειτονικών χωριών μαρτυρούν ότι η Παναγία η Πετόμενη ή Πετομενίτισσα βρισκόταν σε ένα μεσαιωνικό χωριό το οποίο εξέλιπε. Πρόκειται για το χωριό που φέρει επίσης το όνομα Πετόμενη και για το οποίο τo 1542 Κύπριοι φεουδάρχες είχαν οδηγηθεί στα δικαστήρια για κάποιες γαίες. Φαίνεται ότι το χωριό πήρε το όνομά του από το ωραίο επίθετο Πετόμενη της Παναγίας.
Όλο το "αφήγημα" για την Παναγία την Πετόμενη και ό,τι σχετίζεται με αυτήν, αν και έχει δυστυχώς πολλά κενά, διαθέτει πολλή ποίηση και σαγήνη...



Εικόνα: Η έκπτωτη βασίλισσα της Κύπρου Καρλόττα Lusignan, την οποία ακολούθησε στη Ρώμη ο Ούγος Bousac μεταφέροντας μαζί του το πολύτιμο χειρόγραφο στο οποίο γίνεται η αναφορά για τη Νοstra Dona de Petomeny.