Γράφει ο Δημήτρης Αληθεινός

Την των δήμων ελευθερίαν

η των αγαθών ανδρών άμιλλα φυλάττει

- Δημοσθένης (384-322 π.Χ)

«Η πανδημία Covid-19 προκάλεσε την ευρύτερη υποχώρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις δημοκρατίες του δυτικού κόσμου μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο» (1).

Το Σύνταγμα της Ελλάδος, στο άρθρο 25, «Αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου, προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων», αναφέρει:

2. Τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους. Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από τον νόμο εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας.


3. Η αναγνώριση και η προστασία των θεμελιωδών και απαράγραπτων δικαιωμάτων του ανθρώπου από την Πολιτεία αποβλέπει στην πραγμάτωση της κοινωνικής προόδου μέσα σε ελευθερία και δικαιοσύνη.


4. Η καταχρηστική άσκηση δικαιώματος δεν επιτρέπεται.


5. Το κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης.

Στο διάστημα της απομόνωσης λόγω της νόσου Covid-19, το κράτος εφαρμόζοντας την παράγραφο 4, του άρθρου 25, αξίωσε από τους πολίτες κοινωνική και εθνική αλληλεγγύη. Η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων συμμορφώθηκε στους περιορισμούς που της επιβλήθηκαν, ακολουθώντας το χρέος για κοινωνική και εθνική αλληλεγγύη εις βάρος της ατομικής ελευθερίας και των δικαιωμάτων της.

Το κράτος θα αποφασίζει πού τίθεται κάθε φορά η λεπτή γραμμή μεταξύ ασφάλειας-δημοκρατίας και αυτή η εξέλιξη παραπέμπει περισσότερο σε «κράτος-νυχτοφύλακα» παρά σε «κράτος πρόνοιας», σε κράτος που βασίζεται όχι στη συναίνεση, τη θετική συγκατάθεση, αλλά στον σωφρονισμό, την αστυνόμευση και τη χειραγώγηση»

Πιο συγκεκριμένα, παραχωρήθηκαν προσωρινά:

Το δικαίωμα της ελεύθερης μετακίνησης στην πόλη και σε ολόκληρη την επικράτεια.

Το δικαίωμα μετακίνησης εκτός χώρας.

Το δικαίωμα της εργασίας και της συμμετοχής στην οικονομία.

Το δικαίωμα της ελεύθερης προσέλευσης στους κρατικούς φορείς υγείας.

Το δικαίωμα στη ζωή [με ίση αντιμετώπιση από τους φορείς της υγείας. Ευτυχώς στην Ελλάδα και την Κύπρο οι γιατροί δεν αντιμετώπισαν τα διλήμματα της Ισπανίας και της Ιταλίας].

Το δικαίωμα της συνάθροισης.

Το δικαίωμα της συμμετοχής σε θρησκευτική τελετή-λατρεία.

Το δικαίωμα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων.

Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι όλα όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω, παραχωρήθηκαν προσωρινά και όχι μόνιμα. Στην «μετά τον κορωνοϊό» εποχή, οι τροποποιήσεις των νόμων και του Συντάγματος, ιδιαίτερα στις δεσμεύσεις εκείνες που αφορούν τα προσωπικά δεδομένα, επαφίενται στην άγρυπνη προσοχή μας.

Τα τελευταία δεκαεννιά χρόνια, μετά τους Δίδυμους Πύργους του Τζορτζ Μπους, με την επίφαση της τρομοκρατίας, εντατικοποιήθηκε η παρακολούθηση των πολιτών απανταχού του πλανήτη και φτάσαμε να ζούμε σε ένα ασύλληπτα εξελιγμένο Πανοπτικό που έχει μετατρέψει τα σπίτια σε κελιά και τον δημόσιο χώρο σε αυλή φυλακής υπό συνεχή παρακολούθηση.

Το Πανοπτικό είναι τύπος κτηρίου που σχεδιάστηκε το 1785 από τον Τζέρεμι Μπένθαμ. Η ιδέα του σχεδιασμού του επιτρέπει τη συνεχή επίβλεψη όσων βρίσκονται στα κελιά μιας φυλακής ή στους χώρους εργασίας. Διακόσια πενήντα χρόνια μετά, με τη χρήση-κατάχρηση της υψηλής τεχνολογίας, η παρακολούθηση των πολιτών στον δημόσιο [και ίσως όχι μόνο] χώρο, είναι ασφυκτικά αδιάκοπη.

«Είναι εφικτή η υποκατάσταση του δημόσιου χώρου από έναν ψηφιακό δημόσιο χώρο; Τα νέα πρότυπα μητροπολιτικής κινητικότητας που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της τηλεργασίας και της 'τηλεζωής' δεν συνεπάγονται την αποαστικοποίηση του πληθυσμού, αλλά την πρωτοφανή συγκέντρωση του πληθυσμού και των δραστηριοτήτων. Τι σημαίνει αυτό υπό συνθήκες πανδημίας ή μονιμοποίησης των προληπτικών μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης; Μπορεί η ψηφιακή συνδεσιμότητα να υποκαταστήσει τη σωματοποιημένη επικοινωνία; Η κοινωνική αντίδραση εξαρτάται από λεπτές σχέσεις μεταξύ αυτού που εκφράζεται με το πρόσωπο και το σώμα μας και αυτού που εκφράζεται με τον λόγο, άρα απαιτεί πολλές μορφές μη λεκτικής επικοινωνίας. Η βαθύτερη επικοινωνία προϋποθέτει την άμεση συνάντηση των σωμάτων, την ενσώματη εμπειρία στον δημόσιο χώρο. [...] Ο αποκλεισμός του δημόσιου χώρου υπό συνθήκες πανδημίας και η υποχρεωτική ιδιώτευση ανατρέπουν την ισορροπία μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού, μετατρέποντας την ιδιωτικότητα από ιδιωτική διαφυγή σε δέσμια απομόνωση. [...] Ο δημόσιος χώρος σε συνθήκες πανδημίας όχι μόνο δεν διασφαλίζει την προσδοκία της ιδιωτικότητας, που ήδη είχε πληγεί από τους περιορισμούς των δικαιωμάτων εν ονόματι της ασφάλειας, αλλά μετατρέπεται σε χώρο όπου εξ ορισμού τα πρόσωπα αποδέχονται ότι θα τελούν υπό παρακολούθηση. Η εμπέδωση μιας κοινωνικής και νομικής κουλτούρας που θεωρεί αυτονόητη την παραίτηση από την ιδιωτικότητα, όταν τα άτομα ή οι ομάδες κινούνται σε δημόσιο χώρο, αποτελεί μια σοβαρή υποχώρηση στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». (2)

Ο Νόαμ Τσόμσκι σε συνέντευξή του στις 28/03/20 δήλωσε: «Είναι μια κρίσιμη στιγμή της ανθρώπινης ιστορίας. Όχι μόνο λόγω του κορωνοϊού, αλλά και γιατί μπορεί να αποκτήσουμε επίγνωση λόγω των βαθιών αδυναμιών, των βαθιών δυσλειτουργικών χαρακτηριστικών όλου του κοινωνικοοικονομικού συστήματος, το οποίο πρέπει να μεταμορφωθεί αν πρόκειται να υπάρξει βιώσιμο μέλλον».

Πώς όμως να υπάρξει βιώσιμο μέλλον όταν έχουμε «καπιταλισμό στα κέρδη και σοσιαλισμό στις ζημιές»;

«[...] Σε αυτές, λοιπόν, τις καταστάσεις, καλείται το κράτος –ο 'συλλογικός κεφαλαιοκράτης' κατά τον Μαρξ– να 'βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά'. Ποιο είναι το κριτήριο της παρέμβασής του; Η διάσωση όχι μιας μεμονωμένης επιχείρησης αλλά των συνολικών όρων αναπαραγωγής των καπιταλιστικών σχέσεων – με ό,τι τις συναποτελεί. Αυτό όμως αποτελεί το έσχατο κριτήριο του φιλελευθερισμού, το 'ένστικτο αυτοσυντήρησής του' – όχι η άρνησή του. Οι επιδημίες ήταν διαχρονικά μία από τις πλέον κλασικές περιπτώσεις όπου λειτουργούσε αυτό το 'ένστικτο αυτοσυντήρησης' και το κράτος αναλάμβανε πιο ενεργό ρόλο».

«[...] Και τα κέρδη της προ πανδημίας εποχής; Αυτά είναι 'ιερά'! Δεν πρέπει να θιγούν. Η υποκρισία της ελεύθερης αγοράς και των φιλελεύθερων ιδεολογημάτων σε όλο της το μεγαλείο: καπιταλισμός στα κέρδη, σοσιαλισμός στις ζημιές. Ιδιωτική πρωτοβουλία όταν τα πανιά είναι φουσκωμένα, αλλά κράτος όταν υπάρχει τρικυμία».

«[...] Οι εταιρικές ζημίες ίσως χρειαστεί να κοινωνικοποιηθούν μαζικά προκειμένου οι εκτοπισμένοι από τις δουλειές τους εργαζόμενοι να επιστρέψουν στην εργασία τους και να αποτραπεί ένα ανεξέλεγκτο σπιράλ διολίσθησης της παγκόσμιας οικονομίας στην ύφεση»

«[...] Απομένει να δούμε αν θα γίνουν αυτές οι 'κοινωνικοποιήσεις', με ποιους όρους κι αν οι εταιρείες θα παραμείνουν στο δημόσιο ή –αφού διασωθούν από το επάρατο κράτος και ξαναγίνουν κερδοφόρες– θα αποδοθούν εκ νέου στους ιδιώτες».

«Το κράτος τής μετά την πανδημία εποχής, πάντως, επιδιώκεται να έχει σαφώς πιο έντονα τη σφραγίδα των τεχνοκρατών, των ειδικών. Να είναι ακόμη πιο αποστειρωμένο από συσχετισμούς δύναμης και διαμάχες για τη διατήρηση της εξουσίας. Να περιβάλλεται από το αδιαμφισβήτητο και [δήθεν] πέραν κάθε ταξικής ή πολιτικής υποψίας κύρος των 'αντικειμενικών' επιστημόνων που το στελεχώνουν, καθορίζοντας τι είναι δημόσιο συμφέρον ή δημόσια απειλή. Αυτό –με τους ειδικούς του– θα έχει το μονοπώλιο της 'επιστημονικής αλήθειας', του σωστού και του λάθους, του τι πρέπει να γίνει. Αυτό θα καθορίζει τις έννοιες της 'ανωτέρας βίας' και της 'έκτακτης ανάγκης', θα αποφασίζει στις μεταιχμιακές από άποψη συνταγματικών ορίων καταστάσεις, θα κρίνει πού τίθεται κάθε φορά η λεπτή γραμμή μεταξύ ασφάλειας-δημοκρατίας. Αυτή η εξέλιξη όμως παραπέμπει περισσότερο σε 'κράτος-νυχτοφύλακα' παρά σε 'κράτος πρόνοιας', σε κράτος που βασίζεται όχι στη συναίνεση, τη θετική συγκατάθεση, αλλά στον σωφρονισμό, την αστυνόμευση και τη χειραγώγηση». (3)

Τα θέματα που έχουν προκύψει από την πανδημία είναι πάμπολλα. Τα περισσότερα προϋπήρχαν και απλά περίμεναν τη στιγμή για να εκραγούν. Επέλεξα αυτά τα δυο βιβλία, τα οποία κυκλοφόρησαν μόλις πριν από λίγες ημέρες, διότι προσεγγίζουν από διαφορετική σκοπιά το καθένα, το ίδιο επίκαιρο θέμα.

1. Ξενοφών Κοντιάδης, «Πανδημία Βιοπολιτική και Δικαιώματα», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2020.


2. Όπ.π.


3. Βασίλης Μηνακάκης, «Μετά την πανδημία Covid-19», Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2020.