Σχηματικά μιλώντας υπάρχουν δύο σχολές αντιμετώπισης των κυπριακών.

Για τους μεν η κυπριακή ελληνική αποτελεί πάνω-κάτω μια ποικιλία παρεφθαρµένων ελληνικών, μια ακατέργαστη ντοπιολαλιά που προσήκει σε βραδύγλωσσους χωρικούς και ανελλήνιστους νεόπλουτους νησιώτες. Γεμάτη ξένες λέξεις, εξ ορισμού δεν προσφέρεται να καταστεί εργαλείο υψηλόφρονος έκφρασης, λογικού συλλογισμού και σύνθετου προβληματισμού.

Επίσης, οι ξενόφωνοι φθόγγοι της, επονείδιστη κληρονομιά ενός παρελθόντος δουλείας σε Φράγκους, Ενετούς, Τούρκους, δεν αξίζουν καν να απαθανατίζονται γραπτώς -παρά μόνο για πλάκα- ενώ η αλλόκοτη βαρβαρική χροιά τους σίγουρα θα συντελέσει «στη διά παντός αποκοπή μας από το σώμα του ελληνισμού».

Για τους δε τα πράγματα είναι εξίσου απλά, αλλά από την ανάποδη: η κυπριακή ελληνική (ή «ομηρική») αποτελεί ανόθευτη και γνήσια γλωσσική ποικιλία, αρχαϊκή και πολύ ελληνική· η κυπριακή διαθέτει ποίηση και ομορφιά και επειδή είναι ελληνικότερη και αρχαιότερη της κοινής νεοελληνικής (των καλαμαρίστικων, ντε): πρόκειται για «αρχαία ελληνικά». Δεν είναι τυχαίο, λεν οι υποστηρικτές της γλωσσικής αρχαιοπρέπειας των κυπριακών, που η λέξη θάλασσα έχει διπλό σίγμα στην κυπριακή.

Κανονικά αυτή η συζήτηση θα έπρεπε να έχει λήξει το αργότερο πριν από μια δεκαετία. Όταν κατέφθασα στη Λευκωσία το 2002 υπήρχαν λίγες μόνο μελέτες για τη διάλεκτο, τώρα πια η συναρπαστική γλωσσική κατάσταση στην Κύπρο μελετάται από πλήθος συναδέλφων γλωσσολόγων.

Αλλά ας δούμε κάποια παραδείγματα.

Γιατί η «θάλασσα» έχει δύο σίγμα στα κυπριακά; Όχι γιατί συρίζει μέσα στα βότσαλα της Πάφου με περισσότερη ευφράδεια, αλλά διότι, όντως, η λέξη διατήρησε την αρχαία προφορά. Γιατί όμως το «σήμμερα» και το «σ̆σ̆ύλλος» έχουν, επίσης, δύο μι και δύο λάμδα αντίστοιχα; Όχι γιατί διατήρησαν την αρχαία προφορά, αφού τότε θα είχαν ένα μι και ένα λάμδα, αλλά γιατί η διάλεκτος νεωτέρισε, ήδη από την Ελληνιστική εποχή (πολύ μετά τον Όμηρο). Στη σημερινή μορφή της, η κυπριακή ελληνική έχει αρκετές φορές διπλά σύμφωνα εκεί που αρχαία δεν είχε για λόγους που η έρευνα ακόμη προσπαθεί να εξηγήσει. Η αλήθεια λοιπόν είναι πιο συναρπαστική από την ιδέα μιας γλωσσικής ποικιλίας κολλημένης στο 900 π.Χ.

Τι συμβαίνει όμως με τις αρχαίες λέξεις της διαλέκτου; Πράγματι, υπάρχουν στην κυπριακή πολλές αρχαιότατες ελληνικές λέξεις. Κάποιες είναι γνήσια επιβιώµατα, κάποιες όμως επανεισήχθηκαν από καθαρευουσιάνους λογίους του 19ου αιώνα. Αρχαίες ελληνικές λέξεις όμως υπάρχουν σε όλες τις ελληνικές ποικιλίες καθώς και σε γλώσσες που έχουν δανειστεί εκτενώς από τα ελληνικά (αλβανικά, τουρκικά, σλαβομακεδονικά, βλάχικα κ.ο.κ.) ακόµα και, επιλεκτικά, στα αγγλικά (π.χ. το ομηρικό «kudos»).

Ωστόσο, σε όλες τις ελληνικές διαλέκτους για κάθε αρχαία λέξη υπάρχει (τουλάχιστον) μία «εισαγωγής»· στην Κύπρο για κάθε «άλας», «κανεί» και «λούμαν» υπάρχει κι ένα «μούχτιν», ένα «σάτžη» και ένα «μάππα». Η πεζή αλήθεια είναι πως όλες οι ελληνικές διάλεκτοι (και η Κοινή) διατηρούν κάτι από τις παλιότερες μορφές της γλώσσας· αλλού νεωτερίζουν· άλλοτε δανείζονται - η καθεμιά σε διαφορετικό σημείο όμως.

Τα παραπάνω ισχύουν, φυσικά, και για τους εχθρούς των διαλέκτων, και της κυπριακής πιο συγκεκριμένα. Αναλογιζόμενοι όπως εκείνοι «τι θα έλεγαν οι αρχαίοι ημών για την κυπριακή ελληνική» υπενθυμίζω πως για τους αρχαίους Έλληνες, το «τσ̆» στο κυπριακό «τσ̆άιν» θα ακούγονταν τόσο ξενόφωνα όσο το «τσ» στο καλαμαρίστικο «τσάι»· το τσιτακισμένο «κ» στο κρητικό «τσ̑αι» και στο κυπριακό «τžαι» θα ακουγόταν τόσο αλλόκοτο όσο και το ουρανικοποιημένο «κ» στα υπόλοιπα «και»· οι Αρχαίοι πιθανότατα θα χλεύαζαν το «θ» στο «θεά» επίσης. Πάω τέλος στοίχημα πως θα τους ενοχλούσε η λεγόμενη τραγουδιστή προφορά των Κυπρίων και των Κερκυραίων όσο και το δικό μου μονότονο στακάτο. Και πάει λέγοντας.

Φοίβος Παναγιωτίδης, Γλωσσολόγος, Πανεπιστήμιο Κύπρου

ΕΙΚΟΝΑ: Τοιχογραφία του @charischristoforou στην Πάφο