Μια εικαστική έκθεση στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών, Αποθήκες Παπαδάκη στη Λεμεσό έρχεται να τονίσει τον εμβληματικό ρόλο που διαδραμάτισε ο καφές στην Ιστορία της Κύπρου, από την εμφάνισή του στα μέσα του 19ου αιώνα, και παράλληλα να αναδείξει τον ρόλο των καφενείων ως ζωτικό μέρος του κοινωνικού ιστού της πατριαρχικής κυπριακής κοινωνίας μέσα από τα μάτια εικαστικών και φωτογράφων του χθες και του σήμερα. Την έκθεση επιμελείται η ιστορικός τέχνης Κατρίν Λουί Νικήτα και τα έργα της έκθεσης συνοδεύουν κείμενα της Ασπασίας Παπαδήμα, αναπληρώτριας καθηγήτριας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου.

Το ενδιαφέρον της κ. Νικήτα για τον καφέ ξεκίνησε αρκετά χρόνια πριν όταν στα μέσα της δεκαετίας του '90 έπεσε στα χέρια της μια μικρή έκδοση του Υπουργείου Εξωτερικών της Γαλλίας που αφορούσε την ιστορία του καφέ στη Μέση Ανατολή. «Μετροφυλλώντας το ξεχώρισα δύο φωτογραφίες του Νίκου Χαραλαμπίδη που απεικόνιζαν καφενεία στη Λεμεσό. Εκεί ξεκίνησε ένα ενδιαφέρον που εξελίχθηκε σε εμμονή, να ερευνήσω την ιστορία του καφέ παγκοσμίως. Πώς κάθε κουλτούρα δημιουργεί ιστορίες γύρω από τον καφέ, κάποτε αληθινές, κάποτε φανταστικές. Όταν πριν τρία χρόνια γνώρισα την Ασπασία Παπαδήμα, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο ΤΕΠΑΚ, μου είχε μιλήσει για την έρευνά της με θέμα τα καφενεία στην Κύπρο, έτσι ξεκίνησε η συνεργασία μας», ανέφερε η κ. Νικήτα.

Η επιμέλεια της έκθεσης έγινε με βάση την έρευνα της Ασπασίας παράλληλα με τα έργα τέχνης δημιουργώντας μια αφήγηση μέσα από ενότητες. «Εντόπισα έργα καλλιτεχνών από παλαιότερες γενιές, όπως των ζωγράφων Διαμαντή και Βίκτωρα Ιωαννίδη, έργα που στόχο είχαν κυρίως την απεικόνιση των καφενείων, της παράδοσης των καφενείων ως χώρων συνάντησης των ανδρών, κυρίως κατά τις δεκαετίες του '50 και '60. Βέβαια, πίσω από αυτήν την απεικόνιση παρατηρεί κανείς στοιχεία της κοινωνίας της εποχής, μια σημειολογική ανάλυση που μπορούμε να κάνουμε εμείς σήμερα με ένα σύγχρονο βλέμμα. Μετά παρατήρησα ότι τη δεκαετία του '90 μια νέα γενιά καλλιτεχνών 'αγκάλιασε' το θέμα των καφενείων από μια εντελώς διαφορετική σκοπιά. Εφόσον πλέον ο μοντερνισμός ή ένα είδος μοντερνισμού εμφανίζονται στην Κύπρο η ματιά των καλλιτεχνών αλλάζει υιοθετώντας μια πιο κριτική προσέγγιση με έμφαση την πολιτική και κοινωνική διάσταση των καφενείων», εξηγεί. Έχοντας στη διάθεσή της δύο ξεχωριστούς χώρους, χώρισε την εικαστική αποτύπωση των καφενείων σε δύο ενότητες. Μια πιο φολκλορική, παραδοσιακή προσέγγιση του θέματος σαν πρώτη ενότητα και σαν δεύτερη ενότητα ένα διαφορετικό βλέμμα όπου μέσα από τη φωτογραφία και τις χωρικές εγκαταστάσεις ασκείται κριτική γύρω από αυτό το καθεστώς.

Η κάμερα απέναντι από το φλιτζάνι

«Στοιχεία της Ανατολής γίνονται εμφανή μέσα από τα έργα ζωγραφικής και χαρακτικής της παλαιότερης γενιάς. Όπως επίσης και στοιχεία ενός εναλλακτικού μοντερνισμού της Κύπρου (Alternative Modernity) όπως αναφέρει ο φωτογράφος Νίκος Φιλίππου. Ποιο είναι το χαρακτηριστικό της κυπριακής κουλτούρας στα καφενεία; Υπάρχει μια πολιτισμική πλευρά του καφέ και στοιχεία αυτής στα καφενεία;. Θα έλεγα ότι ναι υπάρχουν και τα αναδεικνύει ο Νίκος Φιλίππου μέσα από τις φωτογραφίες του με μια διαφορετική ματιά. Εστιάζει σε αντικείμενα με θρησκευτικές και πολιτικές αναφορές που δεν θα συναντιούνταν σε άλλο πλαίσιο αλλά συναντιούνται εκεί, αντικρουόμενα πολιτικά σύμβολα, όπως για παράδειγμα μια ελληνική σημαία δίπλα από ένα πορτρέτο του Τσε Γκεβάρα. Πολιτικές τοποθετήσεις που εκτείνονται στους τοίχους των καφενείων και δεν μένουν μόνο στις κουβέντες των θαμώνων. Η Αντιγόνη Δρουσιώτου μέσα από τις φωτογραφίες της για παράδειγμα δίνει έμφαση στην πολιτισμική τους διάσταση, δεν είναι ελληνικό καφενείο ούτε τουρκικό αλλά κάτι μεταξύ αυτών, όπως ακριβώς και η ταυτότητα της Κύπρου. Ο Τ/Κ φωτογράφος Kadir Kaba φωτογράφισε το καφενείο Σπιτφάιαρ στη Λευκωσία που ήταν το μοναδικό καφενείο όπου μπορούσαν να συναντηθούν όλες οι κοινωνικές τάξεις της Κύπρου, ανεξαρτήτως οικονομικού ή θρησκευτικού στάτους, ένα πολύ σημαντικό σημείο αναφοράς. Είναι ενδιαφέρουσα η σημασία της φωτογραφίας. Όλη η σημειολογική ανάλυση που μπορεί να κάνει κανείς είναι περισσότερο βασισμένη στις φωτογραφίες που έχουμε από το τέλος του 19ου αιώνα όταν δεν υπήρχαν πολλές φωτογραφικές μηχανές στην Κύπρο, και ακόμα και τότε είχαμε μόνο αποσπασματική καταγραφή, κυρίως από ξένους περιηγητές που και πάλι φωτογράφιζαν συγκεκριμένες πτυχές των καφενείων στα χωριά και τη στάση των ανδρών. Η φωτογραφία έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δόμηση της έκθεσης», τονίζει η επιμελήτρια.

Πίσω από τον κυπριακό καφενέ

Τα κείμενα της Ασπασίας Παπαδήμα δίνουν στο κοινό κάποια ιστορικά και ανθρωπολογικά στοιχεία για το πώς ο καφές αποτελεί μέρος της παράδοσης και εξακολουθεί να έχει σημαίνουσα θέση στην καθημερινότητά μας. Αναφορές στην πολιτική διάσταση των καφενείων με τη λειτουργία τους ως λέσχες και το πώς έχουν διαδραματίσει έναν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των χωριών και του πολιτισμού στην Κύπρο από την εμφάνισή τους, την εποχή της Τουρκοκρατίας. Είναι βασισμένα στην έρευνα που διεξήγαγε για τον σκοπό της έκδοσης «Ο καφές και ο καφενές. Η κουλτούρα του καφέ και η σημειολογία του καφενέ στην Κύπρο», μερικά αντίτυπα της οποίας θα είναι διαθέσιμα στην έκθεση.

«Η έρευνα ξεκίνησε ως μια ακαδημαϊκή μελέτη για ένα συνέδριο σημειωτικής που έγινε στην Κύπρο, το θέμα του οποίου ήταν το μπράντινγκ και η μελέτη που είχα κάνει τότε ήταν γύρω από το μπράντινγκ της πατριαρχίας μέσα από τον θεσμό του παραδοσιακού, ανδροκρατούμενου καφενέ. Πώς εκφράζεται η πατριαρχία, και τον έμφυλο χαρακτήρα του κυπριακού καφενέ. Ήταν το έναυσμα για να εμβαθύνω και να διευρύνω την έρευνα». Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα μεγάλα κεφάλαια με υποενότητες, με φωτογραφίες του Νικόλα Κωνσταντίνου. Καταπιάνεται με την ιστορία του κυπριακού καφενέ, μελετά την προέλευση, τις πρακτικές και τα τελετουργικά του, καταγράφει τη σημασία του στην εγχώρια επιχειρηματική δράση και αναλύει σημειολογικά την πολιτισμική και κοινωνικοπολιτική διάσταση του παραδοσιακού κυπριακού καφενέ. Στο μεταίχμιο της μετάβασης από το τοπικό στο παγκόσμιο και από το παραδοσιακό στο νεωτεριστικό, η έκδοση αυτή αποσκοπεί στο να καταχωρίσει τις ιστορικές καταβολές, την καθιέρωση και την εξέλιξη της αγαπημένης καθημερινής τελετουργίας, να υπογραμμίσει την κοινωνική και πολιτισμική ιδιαιτερότητα του θεσμού του καφενέ στην κυπριακή κοινωνία και να αναδείξει την εδραιωμένη κουλτούρα και ιδεολογία του καφέ μέσα από μια συγχρονική μελέτη που περιγράφει το σύνολο και αναλύει τα σημεία.

Στην έκθεση συμμετέχουν οι Αδαμάντιος Διαμαντής, Ανδρέας Νικολάου, Αντιγόνη Σολομωνίδου - Δρουσιώτη, Asım Yırık, Ayfer Arslan Özdiken, Βασίλης Κάττου, Βίκτωρας Ιωαννίδης, Γιώργος Γαβριήλ, Ελένη Νικοδήμου, Fatma İnci Taşlı, Ιωάννης Γέρου, Kadir Kaba, Κλίτσα Αντωνίου, Λευτέρης Οικονόμου, Λία Λαπίθη, Μαριάννα Κωνσταντή, Mehmet Gokyigit, Μιχαήλ Κάσιαλος, Νικόλας Κωνσταντίνου, Νίκος Φιλίππου, Σπύρος Δημητριάδης, Στέφανος Κουρατζής, Tatiana Ferahian, Χαμπής.

+ Η έκθεση είναι συνεργασία του Δήμου Λεμεσού, Δημοτικού Κέντρου Τεχνών, Αποθήκες Παπαδάκη και της BPRarts Cultural Management. Από τις 12 Μαρτίου 2021 μέχρι τις 24 Απριλίου 2021. Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λεμεσού, Αποθήκες Παπαδάκη, Δημοτικό Μέγαρο, Αρχ. Κυπριανού 23, Λεμεσός. Πληροφορίες 25367700. Ωράριο λειτουργίας: Τρίτη-Παρασκευή 10.00-18.00, Σάββατο 10.00-14.00. Στον χώρο θα κερνιέται κυπριακός καφές προσφορά του Λαϊκού Καφεκοπτείου, το οποίο παραχώρησε επίσης μια συλλογή παραδοσιακών αντικειμένων.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: "Coffee House Embellishments", Νίκος Φιλίππου, 2008