Η Mine Balman γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Λευκωσία. Μεταξύ 2006 και 2020 εργάστηκε ως πρώτη βοηθός του Τουρκοκύπριου Μέλους στην Επιτροπή Αγνοουμένων στην Κύπρο (ΔΕΑ). Από το 2005 σκηνοθετεί ντοκιμαντέρ και ταινίες μικρού μήκους για ανεπίσημες μελέτες προφορικής ιστορίας, αφήγησης και μνήμης για να δημιουργήσει γέφυρες μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Έλαβε το «Βραβείο Έβδομου Διεθνούς Νεαρών Γυναικών για την Ειρήνη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα» από το Democracy Today (Αρμενία) όταν ο οργανισμός Hands Across the Divide (HAD) την πρότεινε το 2018 για το ντοκιμαντέρ της «Together». Έχει σκηνοθετήσει δέκα ντοκιμαντέρ από το 2005 και είναι μέλος της πρωτοβουλίας «Asi», η οποία φέρνει μαζί τη συλλογική μνήμη και τον κινηματογράφο μέσα από την παραγωγή ντοκιμαντέρ και οπτικοακουστικού υλικού με σκοπό να φέρει πιο κοντά τις κοινότητες της Κύπρου. Μιλήσαμε μαζί της για τη σκέψη πίσω από το ντοκιμαντέρ «Η εκπαίδευση πέρα από την ιστορία».

Πώς προέκυψε η ιδέα γι' αυτό το ντοκιμαντέρ;

Ήμουν πάντα πολιτικά ενεργή, συμμετείχα σε δικοινοτικές δραστηριότητες από την εφηβεία μου και έτσι πάντα ήθελα να κάνω κάτι για να επικοινωνήσω το πώς ο εθνικισμός επηρεάζει εμάς τους Κύπριους και στις δύο πλευρές της διαχωριστικής γραμμής. Ήταν πάντα στο μυαλό μου ως μια αόριστη ιδέα. Και μετά όταν τα παιδιά μου άρχισαν να πηγαίνουν σε ιδιωτικό σχολείο στην άλλη, ε/κ, πλευρά αρχίσαμε να ερχόμαστε σε επαφή με ελληνοκυπριακές οικογένειες από διαφορετικούς κοινωνικούς κύκλους και όχι μόνο με τους Ε/Κ φίλους που γνώρισα μέσα από τις διακοινοτικές δραστηριότητες. Οπότε αυτή η επαφή με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι στην πραγματικότητα δεν βλέπουν πολλοί άνθρωποι τα πράγματα με τον ίδιο τρόπο, οπότε άρχισα να το σκέφτομαι αυτό και ως άτομο που γεννήθηκε στη βόρεια Κύπρο μετά την εισβολή οι παιδικές μου σχολικές αναμνήσεις είναι γεμάτες από εικόνες και ιστορίες πολέμου. Τραύματα και φόβους που δεν θέλω να θυμάμαι. Τα κουβαλάς μαζί σου, είναι κατά κάποιον τρόπο μια συναισθηματική χειραγώγηση. Αυτό ήταν πάντα ένα θέμα που συζητούσα και με τους φίλους μου. Πέρσι ο γιος μου γύρισε σπίτι με μια ζωγραφιά στο χέρι. Ήταν πολύ χαρούμενος γιατί την έφτιαξε ο φίλος του γι' αυτόν και ήθελε να την κρεμάσει στον τοίχο. Όταν την είδα σοκαρίστηκα γιατί στην αριστερή πλευρά υπήρχαν δύο άντρες σχεδιασμένοι με μπλε μολύβι που κρατούσαν μια μπλε σημαία με σταυρό και στην άλλη πλευρά υπήρχαν άλλοι δύο άντρες σχεδιασμένοι με κόκκινο μολύβι που κρατούσαν μια κόκκινη σημαία με μισοφέγγαρο και όλοι κρατούσαν σπαθιά και στο έδαφος ζωγραφισμένη μια λίμνη αίματος. Μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν θυμόμουν ποτέ τον εαυτό μου να ζωγραφίζει τέτοιες εικόνες, αλλά εκείνη τη στιγμή θυμήθηκα ότι στην πραγματικότητα είχα κάνει το ίδιο όταν ήμουν σε εκείνη την ηλικία όταν οι δάσκαλοί μας έστελναν σχέδια με παρόμοια θεματική σε σχολικούς διαγωνισμούς. Στεναχωρήθηκα γιατί συνειδητοποίησα ότι τίποτα δεν άλλαξε τα τελευταία 30 χρόνια όσον αφορά την εκπαίδευση ως εργαλείο για να κρατηθούν οι Κύπριοι χωριστά. Έτσι τον Απρίλιο του 2021 αποφάσισα και άρχισα να εργάζομαι πάνω σε αυτό το ντοκιμαντέρ.

Πώς προσέγγισες το θέμα όσον αφορά τη δομή του ντοκιμαντέρ;

Σε ένα μέρος της ταινίας Κύπριοι και από τις δύο κοινότητες που γεννήθηκαν μεταξύ 1975 και 1990 μοιράζονται τις δικές τους αναμνήσεις και εμπειρίες αυτής της προπαγάνδας. Παράλληλα, οι ιστορικοί Τριμικλινιώτης και Αχμέτ Μπιλόρογλου δίνουν τη δική τους προοπτική θέτοντας το ιστορικό πλαίσιο. Εξηγούν πώς από την εποχή των Βρετανών η εκπαίδευση χρησιμοποιείται για να κρατήσει τις δύο κοινότητες χωριστά. Μεγαλώσαμε στην Κύπρο αλλά δεν έχουμε ξεκάθαρη κυπριακή ταυτότητα. Ένα άλλο μέρος είναι τα εκπαιδευτικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν, όπως ανατριχιαστικές εικόνες από τον πόλεμο ή θεατρικά έργα με στρατιωτικό ή πολεμικό θέμα. Παρόλο που δεν ζήσαμε τα γεγονότα του 1974 κατά κάποιον τρόπο μας μετέφεραν τα τραυματικά συναισθήματα σαν να ζήσαμε εκείνη την εποχή. Περιέλαβα επίσης πραγματικά παραδείγματα από τα σχολεία σήμερα. Ήταν μια τεράστια έρευνα. Οι εμπειρίες του παρελθόντος εξιστορούνται παράλληλα με παραδείγματα εθνικιστικής προπαγάνδας από το σήμερα. Επίσης, βλέπουμε παραδείγματα ανθρώπων που φοιτούσαν σε πανεπιστήμιο στο εξωτερικό πριν από το άνοιγμα των οδοφραγμάτων όπου ήταν η πρώτη φορά που συναντήθηκαν με την άλλη κοινότητα σε μια διαφορετική χώρα και πώς αυτά τα σχολικά χρόνια επηρέασαν αυτές τις συναντήσεις.

Τι ανακάλυψες μέσα από αυτήν τη διαδικασία;

Όταν ξεκίνησα την έρευνα γνώριζα το γενικό πλαίσιο αλλά όχι τις λεπτομέρειες, έτσι όταν έμαθα για τα σημερινά παραδείγματα και είδα τι πραγματικά συμβαίνει ακόμα στα σχολεία σοκαρίστηκα από κάποια από αυτά. Φυσικά, γνώριζα τι συνέβαινε βόρεια της διαχωριστικής γραμμής, αλλά όταν στις προβολές είδα τις αντιδράσεις στα πρόσωπα των Ε/Κ θεατών κάποια πραγματικά με έκαναν να νιώσω ντροπή. Είναι κάτι που ανήκει στο παρελθόν μου για το οποίο ντρέπομαι και βλέπω ότι το ίδιο συμβαίνει και για τους Ελληνοκύπριους. Επίσης, μέσα από την έρευνα και την παραγωγή κατάλαβα το μέγεθος αυτής της στρατηγικής, πόσο οργανωμένα και μεθοδικά εκτελέστηκε.

Σήμερα τα παιδιά και από τις δύο κοινότητες έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή; Πιστεύεις αυτή η προπαγάνδα έχει την ίδια επιρροή ή αντίκτυπο όπως στη δική μας γενιά;

Νομίζω ότι τα πράγματα άλλαξαν κατά κάποιον τρόπο, καθώς ναι τώρα οι δύο κοινότητες έχουν επαφή. Έχουμε την ευκαιρία της επικοινωνίας αλλά από τη στιγμή που εξακολουθεί να υπάρχει αυτή η εθνικιστική προπαγάνδα νέοι που ζουν μακριά από τη διαχωριστική γραμμή δεν έχουν αυτήν την ευκαιρία τόσο συχνά. Επίσης, όσον αφορά μεγαλύτερες γενιές η προπαγάνδα ήταν δομημένη με τέτοιο τρόπο και η συναισθηματική χειραγώγηση ήταν τέτοια που κάπως γίνεται μέρος της προσωπικότητάς σου, ο φόβος εσωτερικεύεται, το ότι πρέπει να προσέχεις τον εχθρό, ότι ο πόλεμος μπορεί να ξεσπάσει ανά πάσα στιγμή. Απλώς και μόνο βλέποντας κάποιον από την άλλη κοινότητα να ψωνίζει δίπλα σου, είναι κάτι πολύ μικρό πράγμα για να το αλλάξει.

Υπήρξαν αντιδράσεις μετά την προβολή της ταινίας;

Στη βόρεια πλευρά είναι εύκολο να δημοσιεύσεις τη δουλειά σου αλλά με αυτήν την ταινία δεν ήταν τόσο εύκολο. Ίσως λοιπόν αυτό να είναι ένα είδος αντίδρασης. Πέρα από αυτό δεν υπήρχε κάτι αρνητικό. Ξεκινήσαμε με δύο προβολές, μία στη βόρεια και μία στη νότια Λευκωσία. Οι υπόλοιπες οργανώθηκαν από ανθρώπους που το είχαν παρακολουθήσει και το συνέστησαν σε άλλους φορείς για να το προβάλουν. Θα προβληθεί επίσης στην Πελοπόννησο τον Ιανουάριο. Είμαι πολύ χαρούμενη γι' αυτό. Η ταινία έγινε για να έρθουμε αντιμέτωποι με τη δική μας ιστορία, έτσι οι άνθρωποι που την παρακολούθησαν θυμήθηκαν τις εμπειρίες τους. Οι συζητήσεις μετά το τέλος της προβολής είναι πολύτιμες. Μακάρι να μπορούσα να τις ηχογραφήσω. Πολλοί από τους θεατές είναι πολύ συναισθηματικοί και από τις αντιδράσεις καταλαβαίνεις πώς αυτές οι πρακτικές επηρεάζουν τον ψυχισμό των ανθρώπων. Θα ήθελα να προσθέσω ότι στις συνεντεύξεις συμπεριέλαβα άτομα που αν και η εμπειρία που βίωσαν ήταν τραυματική, άλλαξαν κατά κάποιον τρόπο την οπτική τους με θετικό τρόπο και έγιναν άνθρωποι που συνεισφέρουν στην ειρηνευτική διαδικασία. Το έκανα επίτηδες για να δείξω ότι υπάρχει ελπίδα και ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν.

*Η ταινία «Πέρα από την εκπαίδευση της ιστορίας» θα προβληθεί σήμερα στο πλαίσιο του Εθνικού Τμήματος του 5ου Φεστιβάλ Αρχαιολογικού, Εθνογραφικού και Ιστορικού Ντοκιμαντέρ στις 10 π.μ. στην Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου Κύπρου, στη Λευκωσία. Περισσότερες πληροφορίες aei-filmfestival.org