Γράφει η Έλενα Ιωαννίδου, κοινωνιογλωσσολόγος, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Μία από τις βασικές συμβολές της θεωρίας του λόγου και της κοινωνιογλωσσολογίας είναι ότι η γλώσσα δεν είναι απλώς ένα μέσο επικοινωνίας το οποίο καθρεφτίζει κοινωνικές πρακτικές, αλλά και μια δυναμική μορφή επιτέλεσης. Σύμφωνα με τον Voloshinov (1998), το να θεωρούμε ότι η γλώσσα και οι λέξεις απλώς αντανακλούν την κοινωνία αποτελεί μια παρακινδυνευμένη θέση αφού αυτή δεν λαμβάνει υπόψη τη δύναμη του λόγου στη δόμηση της πραγματικότητας και στη συγκρότηση κοινωνικών ρόλων. «Το φάντασμα της αντανάκλασης» (Voloshinov, 1998) ουσιαστικά αθωώνει τη λέξη και τη γλώσσα και γι' αυτό είναι προτιμότερο να μιλάμε για διάθλαση των κοινωνικών γεγονότων παρά για αντανάκλασή τους.

Η λέξη δεν αντανακλά, επιτελεί. Άλλο «Αττίλας» κι άλλο «τουρκικός στρατός», άλλο «συμμορίτης» άλλο «αντάρτης», άλλο «πραξικόπημα» κι άλλο «διχασμός», άλλο «πρόσφυγας» άλλο «λαθρομετανάστης». Στη λέξη, σύμφωνα με τον Αλεξίου (1998), τίθενται σε λειτουργία τα αναρίθμητα ιδεολογικά νήματα που διαπερνούν όλες τις περιοχές της κοινωνικής επικοινωνίας. Κάποιες λέξεις και κάποιοι λόγοι έχουν περισσότερη ορατότητα και ισχύ από άλλους. Ο Fairclough (2012) αναφέρει την έννοια των «nodal discourses», τους λόγους εκείνους οι οποίοι αποτελούν υπερδομές, εμπεριέχουν δηλαδή πολλούς άλλους λόγους και συχνά υπερισχύουν ως κάτι που δεν χωρά αμφισβήτηση και που αντιμετωπίζεται ως θέσφατο και αληθινό. Σκεφτείτε κάποια παραδείγματα: αριστεία, κοινωνία της γνώσης. Κάτι παρεμφερές είναι αυτό που χαρακτηρίζει η Φραγκουδάκη (2001) ως «αυτοδύναμες αξίες», κάποιες λέξεις/έννοιες που αποκτούν τέτοια κοινωνική ισχύ και δύναμη που δεν αμφισβητούνται. Σκεφτείτε τα παραδείγματα πατρίδα, φυλή, Θεός.

Η ύπαρξη αυτοδύναμων αξιών στον λόγο εμπεριέχει τον κίνδυνο φυσικοποίησης και νομιμοποίησης πράξεων διάκρισης. Για παράδειγμα, στον ρατσιστικό λόγο οι πρακτικές στιγματισμού συνοδεύονται από μια εκλογικοποίηση (Van Dijk, 1984): κινδυνεύει η ταυτότητά μας, απειλείται ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής, κλονίζεται ο θεσμός της οικογένειας. Επιχειρήματα τα οποία στοχεύουν στις αυτοδύναμες αξίες και δημιουργούν αισθήματα ηθικού πανικού και φόβου. Η Κριτική Ανάλυση Λόγου καταγράφει πολλές στρατηγικές που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν προκαταλήψεις και διακρίσεις, όπως για παράδειγμα η χρήση της σημασιολογικής μνήμης (π.χ. οι ξένοι είναι βίαιοι), ή η χρήση μεταφορών που αφορούν συνηθώς φυσικές καταστροφές (π.χ. πλημμύρισε η Κύπρος με λαθρομετανάστες), ή η χρήση ενός συστήματος ελέγχου όπου δημιουργείται μια θετική αναπαράσταση για τον εαυτό σε αντιπαράθεση με μια αρνητική για τον άλλο (π.χ. εγώ εν τζι έχω πρόβλημα με τους γκέι/τους ξένους, αλλά…).

Οι σπουδές της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου μπορεί να αποτελέσουν ένα σημαντικό εργαλείο παρατήρησης, καταγραφής και κριτικής θεώρησης του κοινωνικού ρόλου της γλώσσας. Μέσα από τη μελέτη διαφορετικών μορφών λόγου (π.χ. πολιτικός λόγος, επιστημονικός λόγος) μπορεί να καταγραφεί η κοινωνική παρουσία της λέξης και η δύναμή της στην προώθηση κάποιων λόγων και στην αποσιώπηση κάποιων άλλων. Ο Bakhtin (1986) αναφέρει ότι η πολυσημία της λέξης εξελίσσεται μέσα σε μια κοινωνική λογοσφαίρα όπου αντιμάχονται ποικίλοι ιδεολογικοί τόνοι με βαθιές διαφορές. Η καταγραφή αυτής της πολυσημίας και των αντιμαχόμενων λόγων είναι πολύ σημαντική αφενός σε επίπεδο επίγνωσης (ναι, οι λέξεις μας μπορεί να είναι μισαλλόδοξες), αφετέρου σε επίπεδο δράσης (υπάρχουν κι άλλες ερμηνείες και άλλες πραγματικότητες πέρα από τις δικές μας).

Σίγουρα, μια επιστήμη από μόνη της δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, δημιουργώντας συνθήκες κοινωνικής ισότητας. Ειδικά όταν ανέκαθεν υπήρχαν ιστορικές δυνάμεις που βρίσκονταν σε σύγκρουση στον λόγο (Crowley, 1989). Μπορούμε όμως μέσω της κριτικής θεώρησης του λόγου και της γλώσσας να αντιληφθούμε τον διαλογικό χαρακτήρα του εκφωνήματος, τον ενεργητικό ρόλο του άλλου στη γλωσσική επικοινωνία. Κι ίσως έτσι να δούμε την πραγματική δύναμη της λέξης μέσα στις αφηγήσεις και τις πρακτικές μας, τόσο για το παρελθόν όσο και για το μέλλον.

Βιβλιογραφία

Bakhtin, M. M. (1986). Speech Genres and Other Late Essays. Trans!. V. W. McGee, ed. C. Emerson, M. Holquist. Austin: Univ. Texas Press.

Crowley, T. (1989). The politics of discourse. London: Macmillan.

Fairclough, N., (2012). Critical discourse analysis. Int. Adv. Eng. Technol. (IAET) 7 (July 2012), 452–487.

Φραγκουδάκη, Α. (2001). Η γλώσσα και το έθνος. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Van Dijk, T. (1984). Prejudice in discourse. London: Benjamins.

Voloshinov, V. (1998). Μαρξισμός και φιλοσοφία της γλώσσας. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση (Πρόλογος και μετάφραση Βασίλης Αλεξίου).