Γράφει η Νάσα Παταπίου

Στο δημοσίευμά μας, της περασμένης Κυριακής, είχαμε σχολιάσει στοιχεία από το περιεχόμενο μίας επιστολής την οποία είχε απευθύνει η βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο στον δόγη, λίγο μετά αφότου επέστρεψε στη Βενετία παραχωρώντας το βασίλειο στη Δημοκρατία. Η ευγένεια, η καλοσύνη, η γενναιοδωρία και γενικά ο ήπιος και μειλίχιος χαρακτήρας της βασίλισσας απεικονίζονται στο περιεχόμενο της εν λόγω επιστολής. Εκτός από τη σχέση της με τις δέσποινες των τιμών της Αυλής της, για τις οποίες είχε φροντίσει να πάρουν όσα με την υπογραφή της τους παραχώρησε, υπάρχουν στοιχεία στην ίδια επιστολή και για τη σχέση της με απλοϊκούς ανθρώπους που βρίσκονταν στην υπηρεσία τους. Επίσης αναφέρεται και σε άλλα παρόμοια θέματα τα οποία σχετίζονται με παραχωρήσεις.

Η βασίλισσα επισημαίνει και μια άλλη πράξη αυθαιρεσίας, που είχε γίνει εις βάρος της. Ο Ιάκωβος Lusignan, ο σύζυγός της, όπως σημειώνει, είχε προνόμιο από δωρεά η οποία έγινε στις 17 Ιουνίου του έτους 1473 τριών χιλιάδων εκταρίων (megia), τα οποία ισοδυναμούσαν με δέκα campi και τα οποία βρίσκονται στην Κύπρο, στο χωριό de Comiato. To χωριό αυτό κατά πάσαν πιθανότητα θα μπορούσαμε να το ταυτίσουμε με το χωριό Λευκομιάτη, το οποίο βρισκόταν κάποτε προς τα ανατολικά της Λευκωσίας. Με την πάροδο των ετών το χωριό Λευκομιάτης χάθηκε. Άλλωστε το χωριό αυτό, επειδή ακριβώς βρίσκεται στην πεδιάδα της Μεσαορίας, θα μπορούσε να έχει πολλά εκτάρια καλλιεργήσιμης γης. Οι προαναφερόμενες εκτάσεις πωλήθηκαν χωρίς να υπάρχει το σχετικό έγγραφο και η δεκάτη πληρώθηκε στο Δημόσιο Ταμείο (Real), στην παρουσία του άρχοντος Morfo de Griner, κόμη de Rochas και κυβερνήτη του βασιλείου και ενώπιον του Sanson Dinores, κοντόσταυλου της Ιερουσαλήμ και του Προϊσταμένου της Γραμματείας, το οποίο είχε συντάξει ο Γεώργιος Ceba και το σφράγισε με ειδική σφραγίδα.

Κυριάκος Μαντηλάρης: ο κουμπάρος του βασιλιά

Στην επιστολή αναφέρεται και ένας μάλλον απλοϊκός Κύπριος, που βρισκόταν στην υπηρεσία της βασίλισσας. Ονομαζόταν Κυριάκος Μαντηλάρης. Ποιος ήταν άραγε ο Κυριάκος Μαντηλάρης και γιατί έφερε αυτό το επίθετο; Ίσως ο ίδιος ή οι δικοί του να κατασκεύαζαν ή να πωλούσαν μαντήλες και γι' αυτό έφερε το συγκεκριμένο επίθετο. Το όνομά του, ωστόσο, διασώθηκε στην εκτενή επιστολή με αιτήματα προς τον δόγη της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο. Στη Λευκωσία τόσο επί Φραγκοκρατίας όσο και επί Βενετοκρατίας υπήρχαν υφαντουργεία, για υφάσματα μεταξωτά, βαμβακερά και άλλα είδη και κατασκευάζονταν και μαντήλες. Εύλογο λοιπόν να υπήρχε από τότε το Μαντηλάρης και ως επίθετο. Όπως ενημέρωνε η βασίλισσα σχετικά τον δόγη ο Κυριάκος Μαντηλάρης είχε ένα έγγραφο με ημερομηνία 29 Δεκεμβρίου 1473 και είχε αποταθεί με αίτημά του στην ίδια για να του αυξηθεί ένα ετήσιο εισόδημα σε δεκαπέντε δουκάτα. Τον άνθρωπο αυτόν τον γνώριζε πολύ καλά, όπως γράφει η βασίλισσα, γιατί τον είχε νυμφεύσει ο σύζυγός της, ο βασιλιάς Ιάκωβος. Έτσι η ίδια έγραψε και έδωσε εντολή ώστε η "Γραμματεία μας", όπως σημειώνει, να του παραχωρεί δέκα δουκάτα ετησίως, τα οποία να προέρχονται από το χανούτιο του χωριού της Σίντας και επίσης ο ίδιος να λαμβάνει, όπως γίνεται έως τώρα, τις σχετικές προμήθειές του.

Mένικος ο υπηρέτης της τζάμπρας

Η μεγαλόψυχη Αικατερίνη είχε ευεργετήσει και τον υπηρέτη της τζάμπρας (zambra) της, τον αρχιθαλαμηπόλο θα μπορούσαμε να πούμε. Επρόκειτο για τον Μένικο (Menego), όνομα το οποίο προέρχεται από το ιταλικό Δομήνικος (Domenigo) και κατά συγκοπήν έγινε Μένικος. Το όνομα αυτό έχει δώσει και το όνομα στο ομώνυμο χωριό στα περίχωρα της Λευκωσίας. H βασίλισσα με προνόμιο, υπό τύπον δωρεάς, παραχώρησε στον Μένικο, τον υπηρέτη της "τσάμπρας" της, δύο μόδια γης, δηλαδή εκτάρια των οποίων η έκταση ήταν πιο λίγη από ένα campo, στο χωριό Λακατάμια της Κύπρου. Σημειώνουμε ότι το μόδιον δεν ήταν μόνο μέτρο βάρους σιτηρών, αλλά η χρήση του ήταν και για μέτρηση της έκτασης της γης. Η έκταση της γης που παραχώρησε η βασίλισσα στον Μένικο βρισκόταν κοντά σ' ένα γνωστό αμπελώνα, αφού αναφέρεται και από την ίδια τη βασίλισσα. Επρόκειτο για τον αμπελώνα του Xαρέρη (Careri). H οικογένεια απαντά στην Κύπρο από τις αρχές του 15ου αιώνα και το όνομα αυτό το συναντούμε στις πηγές ως Careri, Kareri και Chareri. Μάλλον ο αμπελώνας στη Λακατάμια θα ανήκε στον Θωμά Chareri, o οποίος από οπαδός της Καρλόττας πέρασε στη συνέχεια στους οπαδούς του Ιακώβου και διετέλεσε βάιλος της βασιλικής Γραμματείας το 1566 και είχε ευεργετηθεί από τον βασιλιά, ο οποίος του παραχώρησε και το χωριό Άγιος Δομέτιος. Το κτήμα στη Λακατάμια που είχε παραχωρηθεί στον Μένικο ως lizo, σήμαινε ότι τα ζώα που είχε δεν υπόκειντο σε καμία αγγαρεία. Τα στοιχεία της παραχώρησης αυτής είχαν μάλιστα καταγραφεί στη Βίβλο των Υπομνημάτων (libro della remembranza).

Απελευθέρωση παροίκων

Η μεγαλοσύνη της θρυλικής βασίλισσας της Κύπρου αναγνωρίζεται και στις απελευθερώσεις που είχε κάνει αρκετών παροίκων που εργάζονταν στην Αυλή της. Ήδη το 1504 αλλά και λίγο μετά τον θάνατο της βασίλισσας το 1510 είχαν απελευθερωθεί πάροικοι, που βρίσκονταν στην υπηρεσία της. Πέντε πάροικοι είχαν απελευθερωθεί το 1504 μετά από αίτημα της βασίλισσας, απόφαση για την οποία ζητούσε την επικύρωση των βενετικών αρχών. Επίσης, τρεις πάροικοι απελευθερώθηκαν στις 31 Ιουλίου του 1504. Ένα μήνα μετά τον θάνατο της Αικατερίνης Κορνάρο, η οποία πέθανε στις 10 Ιουλίου του έτους 1510, ο αδελφός της Γεώργιος ως κληρονόμος της θέλησε να εκπληρώσει τις επιθυμίες της αδελφής του, αυτές που η ίδια όριζε στη δεύτερη διαθήκη της. Και στην ίδια τη διαθήκη της η βασίλισσα προνοούσε για τους συγγενείς, τους συνεργάτες, τους υπηρέτες της και για δωρεές ελεημοσύνης. Έτσι μετά από αίτημα του αδελφού της απελευθερώθηκαν άλλοι έξι πάροικοι.

Είναι παράδοξο αλλά στο δικό μας έγγραφο του 1490 από τον κατάλογο των παροίκων, ο οποίος περιέχει δεκαοκτώ ονόματα, κανένα όνομα από αυτά δεν ταυτίζεται με κάποιο από τα ονόματα των δεκατεσσάρων παροίκων που είχαν απελευθερωθεί το 1504 και το 1510. Φαίνεται ότι η απελευθέρωση των δεκαοκτώ παροίκων που ζητούσε η βασίλισσα να επικυρωθεί από τις βενετικές αρχές τον Ιούλιο του 1590, πρέπει να είχε πραγματοποιηθεί λίγο μετά, αλλά έως σήμερα δεν έχει εντοπιστεί σχετικό έγγραφο.

Η επιστολή της Αικατερίνης με τα αιτήματά της στα οποία αναφερθήκαμε παραπάνω ολοκληρώνεται με το τελευταίο αίτημά της, στο οποίο ζητά την έγκριση της απόφασης για απελευθέρωσή τους. Ο κατάλογος αυτός έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο γιατί μας παρέχονται στοιχεία για τα ονόματα των Κυπρίων, κατά τα τέλη του 15ου αιώνα, αλλά εξίσου σημαντικά και ενδιαφέροντα είναι τα στοιχεία για τις αναφορές των χωριών από τα οποία κατάγονταν οι πάροικοι αυτοί.

Οι δεκαοκτώ αυτοί πάροικοι ήταν:

Ο Φίλιππος του Μανώλη από το χωριό Ακάκι (Chachi)
Ο Φίλιππος του Φώτη από το χωριό Λεύκαρα (Lefcara)
O Φίλιππος του Κωστή από το χωριό Λευκόνοικο
Ο Γιώργης Κυριάκος του Πανά από το χωριό Naso, το οποίο πρέπει οπωσδήποτε να ταυτίσουμε με το χωριό Νήσου.

Οι ίδιες οι πληροφορίες, τις οποίες δίνει η βασίλισσα για τον πάροικο και για το χωριό του, μας βοήθησαν ώστε κατορθώσαμε να το ταυτίσουμε με το χωριό Νήσου. Το χωριό αυτό, γράφει, το εκμίσθωνε ο ιππότης μας ο άρχοντας Ιάκωβος Morabito και τον πάροικο αυτό μας τον είχε δώσει ως δώρο. Ο πάροικος αυτός, ο Γιώργης Κυριάκος του Πανά, όπως εξηγούσε στη συνέχεια η βασίλισσα, είχε νυμφευθεί στη βασιλική Αυλή όπου υπηρετούσε με μία αλλοδαπή νέα. Ανατρέξαμε στο χρονικό του Γεωργίου Βουστρωνίου το οποίο αναφέρεται στα έργα και στις ημέρες του βασιλιά Ιακώβου Β΄ και ασφαλώς και στους οπαδούς του και αξιωματούχους του βασιλείου. Ο χρονογράφος αναφέρεται στις σχέσεις του βασιλιά τόσο με τον Ιάκωβο, όσο και με τον Νικόλαο Morabito, πατέρα του πρώτου. Συγκεκριμένα για τον Νικόλαο ο χρονογράφος σημειώνει ότι ο βασιλιάς: "...εποίκεν τον Νικολό τε Μοράπιτον καβαλλάρην, και εποίκεν τον και βισκούντην εις την Λευκοσίαν. Και εχάρισέν του Μοραπίτου την Νήσουν με τα πραστειά της...". Έγγραφο επίσης του Βατικανού του έτους 1468 αναφέρει ότι η Νήσου είχε δοθεί ως φέουδο στον ιππότη Νικόλαο Morabito και βισκούντη Λευκωσίας στις 24 Οκτωβρίου του 1460. έγγρ.148. Τη Νήσου, προφανώς, την κληρονόμησε ο Ιάκωβος από τον πατέρα του Νικόλαο. Οι κληρονόμοι του Ιάκωβου Morabito γύρω στο 1520 είχαν ετήσιο εισόδημα 1.600 δουκάτα.
Μεταξύ των παροίκων που βρίσκονταν στην υπηρεσία της βασίλισσας και την ακολούθησαν στη Βενετία και είχαν απελευθερωθεί, σύμφωνα με την πιο πάνω επιστολή, ήταν και τρεις γυναίκες: η Μαργαρίτα από την Αραδίππου, η Ειρήνη από τα Λεύκαρα και η Μαρία από τη Λάπηθο. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε επίσης τον Αντώνιο Ανδρόνικου από τη Σίντα, τον Ιωάννη του Παττίχα από τα Λεύκαρα, τον Μιχάλη του Παναγιώτη από την Κυπερούντα, τον Θεόδωρο του Κωστή από το Λευκόνοικο, τον Κυριάκο Δικωμίτη, από το Δίκωμο, και τον Μάριο του Βαράνου από το χωριό Άρπερα.

Κυρίες επί των τιμών, σύμβουλοι, ευνοούμενοι και υπηρέτες αποτελούσαν το πολυάριθμο προσωπικό των κυπριακών τότε ανακτόρων. Ο κόσμος της Κύπρου στην υπηρεσία της θρυλικής και γενναιόδωρης βασίλισσάς μας...