Μονάχα όπου μπορώ να είμαι ολόκληρος νιώθω πως βρίσκονται όλα. Και φορές, μέχρι και στο μηδέν  μπορώ να είμαι ολόκληρος. Και φορές ούτε στο όλο δεν μπορώ να είμαι ολόκληρος. (1)

Η πραγματικότητα, ή πιο σωστά αυτό που αισθανόμαστε ως παρόν μέσα στο απέραντο Όλο, διαρκεί μια στιγμή και μερικά δευτερόλεπτα, τόσα όσα χρειάζεται ο εγκέφαλος μέχρι να συνειδητοποιήσει το διάστημα από τη γέννηση έως τον θάνατο μιας εικόνας πριν αυτή εξατμιστεί στο ακόρεστο Σύμπαν.

Οι άνθρωποι προσεγγίζουν τον χρόνο με δέος παρόμοιο μ΄αυτό που οι σκιές αγγίζουν το φως, ενώ οι ποιητές, άλλοτε φέγγος κι άλλοτε σκότος, ερωτοτροπούν με την ψευδαίσθηση της αθανασίας αναζητώντας λέξεις άρρητες, ζωγραφίζοντας σχήματα ακαταλαβίστικα, συχνά ξένα στο πνεύμα της εποχής τους. 

Η ψυχή μου έχει όλες τις ηλικίες, εκτός από μια: αυτή του κορμιού μου.  (2)

Τα ποιήματα μοιάζουν σπόροι κρυμμένοι σε αειθαλές μελάνι, εξαιτίας τους οι ψυχές των ποιητών αποκτούν όλες τις ηλικίες. Πορεύομαι ανακαλώντας ξεχασμένα ονόματα, συλλέγω σπαράγματα σβησμένων έργων, αλιεύω ζωγραφισμένα όστρακα μνήμης. Της δικής τους μνήμης. Η δική μου είναι προς ώρας ρευστή και υπόκειται σε κρίση.

Η πορεία της ζωγραφικής ελικοειδίζει εδώ και χιλιάδες χρόνια, οι πρωτοπόροι ήταν πολλοί, περισσότεροι απ΄όσους φέρουν τον τίτλο. Ο Τιμάνθης, ο Ευξεινίδας, ο Αριστείδης, ο Εύπομπος, ο Πάμφιλος, ο Απελλής, ο Πολύγνωτος. Τι σκέφτονταν, πού καινοτόμησαν;

Γράφει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23-79 μ Χ) (3): «Αυτός που πρώτος στη ζωγραφική διέκρινε τον άντρα από τη γυναίκα και τόλμησε να μιμηθεί κάθε στάση του σώματος ήταν ο Εύμαρος ο Αθηναίος. Εδώ δεν πρέπει να ξεχάσουμε κι αυτόν που τελειοποίησε τα ευρήματα του Εύμαρου, τον Κίμωνα από τις Κλεωνές. Αυτός εφεύρε τα «κατάγραφα», δηλαδή τις πλάγιες εικόνες και διαφοροποίησε τα χαρακτηριστικά του προσώπου παριστάνοντάς τα να κοιτάνε πάνω,

κάτω ή προς τα πίσω. Ξεχώρισε τις αρθρώσεις των μελών του σώματος, τόνισε τις φλέβες και επινόησε την αναπαράσταση των πτυχώσεων στα ρούχα».

Όπως στα παραμύθια, μια φορά κι έναν καιρό, στις άγραφες επιφάνειές των πινάκων παιχνίδιζε μια ρευστή νεανική περιέργεια. Τίποτα δεν ήταν δεδομένο και κάθε νέα ανακάλυψη εμπλούτιζε την εικαστική γλώσσα με σημασίες. Το καινούργιο γεννιόταν από την παρατήρηση της φύσης, των ανθρώπων και των γεγονότων της ιστορίας τους και η τεχνική ακολουθούσε την έννοια χωρίς να της επιβάλλεται: «Όσο για τον Πάναινο, τον αδελφό του Φειδία, ζωγράφισε ακόμα και τη μάχη των Αθηναίων και των Περσών στον Μαραθώνα. Τόσο πολύ είχε πια διαδοθεί η χρήση των χρωμάτων και η τέχνη είχε φτάσει σε τέτοια τελειότητα».

Οι ζωγράφοι, παρακάμπτοντας συχνά τη σχέση τέχνης-θρησκείας, εμβάθυναν στο καθημερινό γεγονός, μεταπλάθοντας την αλήθεια σε ποίηση, την πραγματικότητα σε έπος και το χρηστικό αντικείμενο σε φθόγγο Τέχνης.

Τα μονοκοτυλήδονα / και τα δικοτυλήδονα

ανθίζανε στον κάμπο / σου το ‘χαν πει στον κλήδονα

και σμίξαμε φιλήδονα / τα χείλη μας Μαλάμω (4)

Συνομιλώ νυχθημερόν με τις σκιές των πεθαμένων ζωγράφων, προβάλλω τα έργα τους στον θόλο του μυαλού μου, μελετάω την ιστορία της ζωής τους:

«Ο Ευξεινίδας υπήρξε δάσκαλος του ξακουστού ζωγράφου Αριστείδη, ο Εύπομπος του Πάμφιλου, ο δε Πάμφιλος ήταν δάσκαλος του Απελλή.

Ο Εύπομπος είχε τόσο μεγάλο κύρος στην εποχή του, που στάθηκε η αιτία να υποδιαιρεθεί η ζωγραφική σε σχολές.

Ο Πάμφιλος γεννήθηκε στη Μακεδονία και υπήρξε ο πρώτος ζωγράφος που μελέτησε όλες τις επιστήμες, ιδιαίτερα την αριθμητική και τη γεωμετρία, και υποστήριζε πως δίχως αυτές η τέχνη δεν μπορεί να τελειοποιηθεί. Δεν δίδασκε κανέναν με αμοιβή μικρότερη από ένα τάλαντο –πεντακόσια δηνάρια τον χρόνο- και τόσα του έδωσαν ό Απελλής και ο Μελάνθιος για να τους διδάξει.

Χάρη στην επιρροή του καθιερώθηκε (πρώτα στη Σικυώνα και ύστερα σε όλη την Ελλάδα), τα ελεύθερης γενιάς παιδιά να διδάσκονται πριν από όλα τη «γραφικήν», δηλαδή τη ζωγραφική πάνω σε ξύλινες πινακίδες και να θεωρείται αυτή η τέχνη σαν το πρώτο βήμα για την απόκτηση της ελεύθερης γνώσης.

Του Τιμάνθη, κύρια αρετή ήταν η ευρηματικότητα. Είναι ο μόνος που μέσα στα έργα του  ιστορούνται πάντα περισσότερα από όσα είναι ζωγραφισμένα, και μολονότι η τέχνη του είναι τέλεια, η ιδιοφυΐα του την ξεπερνάει».

Μετά από δυόμιση χιλιάδες χρόνια, οι σημερινοί θεατές αγνοούν ότι σε ένα έργο εμπεριέχονται έννοιες περισσότερες από την αφήγηση και τα ζωγραφισμένα σχήματα, ενώ οι διοικούντες απορρίπτουν άκριτα το ότι η ζωγραφική (και η τέχνη γενικότερα) είναι το πρώτο βήμα για την απόκτηση της ελεύθερης γνώσης.

«Ο Πολύγνωτος ο Θάσιος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε γυναίκες με διάφανα ιμάτια και με μίτρες ποικιλόχρωμες στο κεφάλι κι εφάρμοσε πολλές καινοτομίες στη ζωγραφική, αφού πρώτος καθιέρωσε να παριστάνεται το στόμα ανοιχτό, να φαίνονται τα δόντια και, εγκαταλείποντας την αρχαία ακαμψία, ποίκιλλε τις εκφράσεις του προσώπου.  Υπάρχει ένας πίνακάς του στη στοά του Πομπήιου, που παλιά ήταν αναρτημένος μπροστά από το βουλευτήριό του, όπου αναρωτιέται κανείς αν ο άντρας τον οποίο ζωγράφισε να κρατάει μιαν ασπίδα, ανεβαίνει ή κατεβαίνει (...) Όλους όμως κατόπιν, προγενέστερους και μεταγενέστερους, τους ξεπέρασε ο Απελλής ο Κώος. Αυτός μόνος προσέφερε στη ζωγραφική περισσότερα απ΄όσα όλοι οι άλλοι μαζί κι έβγαλε ακόμα και βιβλία που περιέχουν τις αρχές της».

Πού, άραγε, και πώς να χάθηκαν τα γραφτά του Απελλή; Στην Αθήνα; Στην Ινδία; Στην Αλεξάνδρεια; Να κάηκαν στο χριστιανικό Βυζάντιο ή να εξαφανίστηκαν στη βιβλιοθήκη του Βατικανού; Αδιευκρίνιστο, σαν την κρυμμένη πίσω από λευκό προσωπείο τραγικότητα. Άλλωστε, με βοηθό το ψέμα, τα πλέον ισχυρά όπλα της εξουσίας ήταν, από πάντα, η σβηστήρα και το καλαμάρι.

«Ξεχώριζε η ωραιότητα της τέχνης του (του Απελλή), αν και υπήρχαν στην εποχή του μέγιστοι ζωγράφοι· μολονότι θαύμαζε τα έργα τους και τα επαινούσε όλα, έλεγε πως υστερούσαν από εκείνο το θέλγητρο το δικό του, που οι Έλληνες αποκαλούν «χάρι». Μπορούσαν να τα έχουν όλα, αλλά σ' αυτήν ειδικά, κανένας δεν του ήταν ίσος. Διεκδίκησε κι άλλη δόξα, όταν θαυμάζοντας ένα έργο του Πρωτογένη τεράστιου μόχθου και υπερβολικής φροντίδας, είπε ότι σε όλα ο Πρωτογένης ήταν ίσος μαζί του ή και καλύτερος, αλλά σ’ ένα σημείο αυτός υπερτερούσε, ότι γνώριζε πότε ν΄αποτραβήξει το χέρι του από τον πίνακα, αξιομνημόνευτο δίδαγμα που σημαίνει πως συχνά η υπερβολική ακρίβεια βλάπτει. Η απλότητά του δεν ήταν κατώτερη από την τέχνη του. Παραδεχόταν πως υστερούσε από τον Μελάνθιο στη διάταξη των προσώπων και από τον Ασκληπιόδωρο στα μέτρα, δηλαδή πόσο πρέπει να απέχουν τα αντικείμενα μεταξύ τους».

Στα επόμενα άρθρα θα προσπαθήσουμε να φέρουμε στο φως ξεχασμένα επεισόδια από τη ζωή και το έργο αυτών που με τον τρόπο τους συνέβαλαν τα μέγιστα στην εξέλιξη της ζωγραφικής και της τέχνης γενικότερα. Ευχές για καλή χρονιά.

Σημειώσεις

1 και 2. Αντόνιο Πόρτσια «Φωνές» εκδόσεις Biblioteque, Αθήνα 2020.

3. (και όλα όσα είναι σε εισαγωγικά): Πλίνιος ο Πρεσβύτερος  «Περί της αρχαίας Ελληνικής Ζωγραφικής». Μετάφραση, επιμέλεια Αλέκος Βλ. Λεβίδης, Τάσσος Ρούσσος. Εκδόσεις Άγρα 1994.

4. Γιώργος Σεφέρης, δημοτικό τραγούδι