«Νιώθω να έχω διαφορετική προσωπικότητα όταν μιλάω γαλλικά. Έμαθα τα περισσότερα γαλλικά μου σε πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών και νιώθω ότι 'μεγάλωσα' με τα γαλλικά διαφορετικά απ’ ό,τι 'μεγάλωσα' με τα αγγλικά.»

(Μετάφραση, Pavlenko 2006)

Συχνά ακούμε γύρω μας για τη συσχέτιση γλώσσας και πολιτισμού, κουλτούρας και προσωπικότητας. Τα γαλλικά μπορεί να μας δίνουν την εντύπωση ενός ατόμου «σοφιστικέ», ενώ τα αγγλικά ενός ατόμου με αυτοπεποίθηση. Συνεπάγεται ότι όσες/-οι μιλάνε περισσότερες από μία γλώσσες παρουσιάζονται και ως άτομα στα οποία συναντάμε αυτή την αλλαγή προσωπικότητας με την κάθε χρήση διαφορετικής γλώσσας. Εύλογα δημιουργείται η ερώτηση: Αλλάζει η προσωπικότητά μας όταν αλλάζει η γλώσσα;

Όπως ο όρος «δίγλωσση/-ος» στην επιστήμη της γλωσσολογίας σηματοδοτεί την/τον ομιλήτρια/-τη δύο ή περισσότερων γλωσσών, κάτι ανάλογο ισχύει και με τον όρο «διαπολιτισμική/-ός», που αναφέρεται σε εκείνες/-ους που έχουν διαφορετικές κουλτούρες που μπορούν να καθοδηγήσουν τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις πράξεις τους. Εάν τα δίγλωσσα άτομα είναι διαπολιτισμικά, τότε «υφίστανται» μια αλλαγή πολιτισμικής φύσεως όταν αλλάζουν γλώσσες. Μια πολιτισμική προσαρμογή (cf. cultural accommodation) ενός ατόμου θα μπορούσε να ευνοεί την κουλτούρα που σχετίζεται με τη γλώσσα των ατόμων αυτών, όπως εξάλλου και η προσαρμογή γλώσσας (cf. speech accommodation) χαρακτηρίζεται από την προσαρμογή της ομιλίας του ατόμου με βάση την/τον ακροάτρια/-τή του.

Η ιδέα όμως ότι η γλώσσα επηρεάζει ή καθορίζει τη σκέψη (και, συνεπώς, τη συμπεριφορά μας) είναι γνωστή ως υπόθεση Sapir-Whorf, που φέρει το όνομα των γλωσσολόγων Edward Sapir και Benjamin Lee Whorf. Ενώ λοιπόν μπορεί όλες/-οι να βλέπουμε την ίδια αντικειμενική καθημερινότητα, την ερμηνεύουμε διαφορετικά, με βάση τις κατηγορίες που είναι διαθέσιμες στη γλώσσα μας (π.χ. αν οι χρήστριες/-τες μιας γλώσσας αναγνωρίζουν διαφορετικές αποχρώσεις χρωμάτων, όπως γαλάζιο και μπλε). Αυτή η ιδέα μπορεί να υποστηρίξει μια διαφορετική προσωπικότητα ανάλογα με τη γλώσσα που χρησιμοποιείται κάθε φορά. Επίσης, τα ίδια τα δίγλωσσα άτομα μπορούν να βιώσουν μια αλλαγή στην αντίληψη του εαυτού τους, περιλαμβανομένων τυχόν αλλαγών στη στάση του σώματος, στον τόνο της φωνής, στις εκφράσεις του προσώπου, στον τρόπο σκέψης και στο χιούμορ. Ενδεικτικά, σε συνάφεια με τα πιο πάνω, μια ομιλήτρια αναφέρει:

«Νομίζω ότι η μεγαλύτερη διαφορά ήταν με τον εαυτό μου, ότι μου επέτρεψαν να ζήσω κάποιο είδος φαντασίας —καλά, όχι φαντασία αφού είμαι έτσι ως άνθρωπος— απλώς μπόρεσα να αποσπάσω περισσότερο από ένα συγκεκριμένο είδος προσωπικότητας μέσω της αγγλικής γλώσσας από ό,τι μπορούσα πριν… Το διοχέτευσα σε αυτήν την αγγλική προσωπικότητα και αυτό το άτομο ήταν πιο τολμηρό, πιο διασκεδαστικό και ανέμελο.»

(Μετάφραση, Wedérus 2017)

Μπορούν οι πιο πάνω διαπιστώσεις να εφαρμοστούν κάπου, εάν όντως ισχύουν; Πιθανές πρακτικές εφαρμογές της αντίληψης ότι η προσωπικότητα αλλάζει ανάλογα με τη γλώσσα που χρησιμοποιείται θα μπορούσε να είναι η θεραπευτική εργασία για διευκόλυνση της ομιλίας με μια/έναν δίγλωσση/-ο ασθενή για τα συναισθήματά της/του, αλλάζοντας γλώσσα. Η συζήτηση τραυμάτων μπορεί να είναι ευκολότερη εάν η/ο ασθενής πιστεύει ότι η αλλαγή της γλώσσας επιτρέπει την έκφραση χαρακτηριστικών προσωπικότητας που δεν υπάρχουν στην πρώτη γλώσσα, όπως για παράδειγμα να είναι εξωστρεφής και ομιλητική/-ός.

Για τα άτομα που παρακολουθούν μαθήματα γλώσσας που σχετίζεται με μια κουλτούρα την οποία θαυμάζουν, αυτός είναι ένας ακόμη λόγος και κίνητρο για εκμάθησή της, καθώς ίσως και να ισχύει ότι αν μαθαίνουμε μια νέα γλώσσα, δεν απομνημονεύουμε απλώς το λεξιλόγιο και τους γραμματικούς κανόνες, αλλά έχουμε επίσης την ευκαιρία να αξιοποιήσουμε τα χαρακτηριστικά μια νέας «ταυτότητάς» μας.

Ναταλία Παύλου, Γλωσσολόγος