Γράφει ο Δημήτρης Αληθεινός

Πώς κυλάνε οι σκέψεις...
Πηδάνε από το ένα θέμα στο άλλο σαν ακρίδες
κι όταν είναι πολλές, ρημάζουν τους καρπούς της ψυχής... (1)

Στο γήπεδο της Καισαριανής, την Πέμπτη 9 Σεπτεμβρίου 1976, εγκαινιαζόταν το δεύτερο μεταπολιτευτικό φεστιβάλ ΚΝΕ - Οδηγητή. Οι Έλληνες αριστεροί, ενωμένοι εκείνη την πρώτη μεταχουντική περίοδο, πίστευαν ότι o ο λαός αξίζει μια νέα, καλύτερη ζωή και τη διεκδικούσαν με θάρρος κι ενθουσιασμό για λογαριασμό του. Συνοδοιπόροι στο όνειρο, οι πλέον σημαντικοί δημιουργοί της ελληνικής τέχνης (συγγραφείς, ηθοποιοί, μουσικοί, ζωγράφοι, ποιητές), που τους έβλεπες να περιφέρονται ανάμεσα στο πλήθος, άλλοι συνομιλώντας, άλλοι απαγγέλλοντας. Τα συναισθήματα, ανακατεμένα με τα φλογερά χρώματα του ονείρου, έκαναν τις αντιθέσεις αισιόδοξο τραγούδι: «Πιστεύω πως κανείς άξιος εργάτης της τέχνης σ’ αυτό τον τόπο δεν πρέπει να μείνει ασυγκίνητος από την πρωτοβουλία αυτής της τεράστιας προσπάθειας των νέων», είχε δηλώσει ο Μάνος Κατράκης, κι αυτό το υποστηρίζαμε ακόμα κι εμείς που βλέπαμε την τέχνη διαφορετικά, πέρα απ’ τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Η απογοήτευση ή οι δυσοίωνες αναλύσεις για το μέλλον της Αριστεράς ήταν στους συλλογισμούς ορισμένων πεσιμιστών φιλοσόφων. Έτσι έμοιαζαν τότε κι ας μην ήταν εν τέλει.

Ανάμεσα στις εκδηλώσεις -μουσικές ως επί το πλείστον-συμπεριλαμβανόταν και μια έκθεση γλυπτικής - ζωγραφικής. Μου πρότειναν να πάρω μέρος και δέχτηκα με μεγάλη χαρά γιατί πίστευα -στο πλαίσιο της ουτοπικής ιδεολογίας από την οποία δεν θέλησα να ξεφύγω μέχρι σήμερα- ότι η τέχνη πηγάζει απ’ τους καημούς και τις κοινωνικές ανάγκες των ανθρώπων, για να καταλήξει, μέσω του έργου, στη συνείδησή τους. Πίστευα επίσης ότι υπήρχαν ανάμεσά μας πάρα πολλοί που αγαπούσαν τη ζωγραφική και θα ήθελαν να γίνουν ζωγράφοι, όμως για λόγους καθαρά πρακτικούς δεν το κατάφεραν. Με γνώμονα αυτή την άποψη, παραμέρισα οποιαδήποτε προσωπική ματαιοδοξία, κατασκεύασα ένα τελάρο με διαστάσεις 160Χ160 εκατοστά, και στερέωσα στην επιφάνειά του αλλεπάλληλα φύλλα λευκού χαρτιού, φτιάχνοντας έτσι ένα τεράστιο μπλοκ ζωγραφικής. Πλάι του τοποθέτησα μια θήκη με χρώματα, ώστε οι επισκέπτες της έκθεσης να μπορούν να φτιάξουν το δικό τους ατομικό ή ομαδικό έργο και να το δουν εκτεθειμένο ανάμεσα στα έργα των άλλων ζωγράφων. Μια πρόταση απομυθοποίησης της μοναδικότητας του «καλλιτέχνη», μια ευκαιρία να «πάει η τέχνη στον λαό» ή να έρθει ο λαός κοντά στην τέχνη. Φόρτωσα το έργο σε ένα τρίκυκλο (έτσι τα μεταφέραμε τότε) και το παρέδωσα πρωί-πρωί στους «αρμόδιους», κωφεύοντας ψύχραιμα στα ειρωνικά σχόλια. Το βράδυ παρευρέθηκα στα επίσημα εγκαίνια, σίγουρος ότι θα δω τον κόσμο να φτιάχνει ζωντανά το δικό του έργο, όμως ο πίνακας δεν υπήρχε στον εκθεσιακό χώρο. Ολόγυρα ήταν κρεμασμένα τα έργα των υπόλοιπων καλλιτεχνών, εκτός από το δικό μου. Αρχικά παραξενεμένος, μετά θυμωμένος, άρχισα να ρωτώ -κανείς δεν γνώριζε- και στη συνέχεια να ψάχνω, ώσπου εν τέλει το ανακάλυψα πεταμένο στα βαρέλια με τα σκουπίδια. Έμεινα κάμποσο να κοιτάζω μια το έργο και μια το κυρίαρχο σύνθημα στη μέση της συναυλιακής εξέδρας: πλάι στα κεφάλια των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν, το φεστιβάλ διατυμπάνιζε με μεγάλα γράμματα, «η νέα γενιά στον αγώνα για μια καλύτερη ζωή». Κενό. Ποια καλύτερη ζωή σύντροφοι; Του συντηρητισμού, του φόβου για το καινούργιο, της καταδίκης του διαφορετικού; Του εξοστρακισμού ενός έργου με καθαρά κοινωνικό περιεχόμενο; Τα είπα όλα έντονα, με πάθος, κι έφυγα ή πιο σωστά εκδιώχτηκα. Καβάλησα τη μηχανή μου και το μόνο που επιθυμούσα ήταν να φύγω, να μείνω μόνος, να σκεφτώ, πράγμα όμως που δεν έγινε. Στην οδό Αγίας Παρασκευής, στο Χαλάνδρι, ένας απρόσεκτος οδηγός, παρκαρισμένος έξω από την άσφαλτο, αποφάσισε να μπει στον δρόμο με αναστροφή χωρίς να ανάψει φώτα, χωρίς να ελέγξει την κίνηση. Μου εμπόδισε την πορεία, δεύτερη απόπειρα το ίδιο βράδυ, κι όλα έγιναν απότομα, βίαια, αστραπιαία: σύγκρουση (παραλίγο θανατηφόρα), συντριπτικό κάταγμα στο δεξί πόδι, νοσοκομείο Ευαγγελισμός. Σε πρώτη φάση, εφτά μήνες ακινησία, τους τρεισήμισι από αυτούς γυψωμένος από τις μασχάλες και κάτω.

Η τωρινή περίοδος απομόνωσης, λόγω κορωνοϊού, με βρήκε να γνωρίζω τα συμπτώματα τόσο καλά που δεν πρόλαβα να καταλάβω πώς πέρασε ένας μήνας με κλειστά παραθυρόφυλλα

Έτσι, με αυτόν τον αφύσικο τρόπο, έμαθα να συνεχίζω «τον αγώνα για μια καλύτερη ζωή», παρέα με τον πόνο, το μαρτύριο της φαγούρας, την ακινησία και την απομόνωση. Βάλσαμο στις πληγές, η φροντίδα των δικών μου, αντίδοτο στην ακινησία του σώματος, η τέχνη και η διάθεση για καθημερινή δουλειά και διάβασμα. Το σύνθημα των πολιτικών κρατουμένων «αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαΐ σου, διάβαζε πολύ» έγινε δικό μου σύνθημα, με μόνη εξαίρεση το φαγητό. Στα στενά όρια του γύψινου κελιού μου, κάθε επιπλέον γραμμάριο θα έφερνε ασφυξία. Παρά τις δύσκολες συνθήκες του εγκλεισμού, ήταν για μένα μια δημιουργική περίοδος, αν υπολογίσει κανείς ότι πήρα μέρος σε τρεις εκθέσεις με καινούργια έργα και εξέδωσα το πρώτο μου βιβλίο.

Η τωρινή περίοδος απομόνωσης, λόγω κορωνοϊού, με βρήκε να γνωρίζω τα συμπτώματα τόσο καλά που δεν πρόλαβα να καταλάβω πώς πέρασε ένας μήνας με κλειστά παραθυρόφυλλα. Η φύση έβαζε κάθε πρωί τα πουλιά να τραγουδούν άριες έξω απ’ το παράθυρό μου, προσκαλώντας με να πετάξω μαζί τους ξεχνώντας τις απαγορεύσεις, όμως εγώ επέμενα πεισματικά σε ό,τι είχα μάθει: δουλειά και διάβασμα κατ’ επανάληψη, απόλαυση του δικού μου χρόνου, ταύτιση με τη σκέψη του Λεονάρντο ντα Βίντσι «se tu sarai solo, tu sarai tutto tuo»(2). Σκεφτόμουνα τις ακουαρέλες που ζωγράφιζε ο Ασαντούρ Μπαχαριάν όσο ήταν πολιτικός κρατούμενος. Τοπία, τοπία που δεν έβλεπε έξω απ’ το σιδερόφραχτο παράθυρο του κελιού του, τοπία του μυαλού, τοπία που έσπαζαν τους τοίχους, τοπία καταφύγια ελευθερίας.

Συνειδητοποίησα ότι ήρθε η άνοιξη λίγο μετά το Πάσχα, όταν με μάτια ασυνήθιστα στο φως του ήλιου αντίκρισα διάσπαρτες στον καταπράσινο κήπο τις ανθισμένες παπαρούνες, κατακόκκινες σαν μάγουλα κοριτσιού που προσπαθεί να κρύψει τα σκιρτήματα της ήβης του, χωρίς να το καταφέρνει.

Άνοιξή μου, μονολόγησα, αυτή τη χρονιά στερήθηκα τη φρεσκάδα των χρωμάτων σου, νοστάλγησα τις ευωδιές των λουλουδιών σου, ξέχασα το βουητό των μελισσών σου, απώλεσα την αναγεννημένη ζωή σου. Μακριά από τους άλλους, αναζήτησα τη δική μου εξήγηση της απομόνωσης κι όταν την προσέγγισα την ονόμασα δέος. Δέος αναδυόμενο, απ’ το πρωτόγνωρο θανατικό των πέντε ηπείρων. Και κυριεύτηκα από την ίδια αγωνία που με διακατέχει κάθε φορά που λέω, «σώστε τον πλανήτη, σώστε το ανθρώπινο είδος, σώστε τους πολιτισμούς απ’ την καταστροφική πλευρά της παγκοσμιοποίησης». Κι αισθάνθηκα παράξενα, σχεδόν άβολα, όπως τότε, στο φεστιβάλ.

Θα παραμείνουμε άραγε υπνωτισμένοι από τη γοητεία του global village, άνοιξή μου; Θα συνεχίσουμε να ζούμε με τον ίδιο τρόπο στα ασφυκτικά όρια μιας πυραμίδας που επιδέξια την ονόμασαν πλανητικό χωριό; Θα εξακολουθήσουμε να προσφέρουμε γη και ύδωρ, πνεύμα και σώμα, με αντάλλαγμα τα «δώρα» της παγκοσμιοποίησης;

Ο χώρος κι ο χρόνος περιορίστηκαν, άνοιξή μου. Είναι προσωρινό; Όταν ξανασυναντηθούμε θα είμαστε όπως παλιά; Αν υπάρχει απάντηση, ίσως να κρύβεται στους στίχους του ποιητή:

Άιντε θύμα, άιντε ψώνιο / άιντε σύμβολο αιώνιο
αν ξυπνήσεις μονομιάς / θα ’ρθει ανάποδα ο ντουνιάς. (3)

1. Δ.Α., «Πότε χωρίς τον ξενοδόχο». Εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2010.
2. «Εάν θα είσαι μόνος σου, θα είσαι όλος δικός σου».
3. Κώστας Βάρναλης, «Η Μπαλάντα του κυρ-Μέντιου».